Kalendarium Soboru Watykańskiego II

Zwołany przez Jana XXIII w 1959 r. Sobór Watykański II, który obradował w latach 1962-65, był bezsprzecznie największym i najdonioślejszym wydarzeniem religijnym XX wieku, i to nie tylko w Kościele katolickim, ale w całym świecie. Trudno też przecenić jego wkład w życie polityczne i społeczne.

Jakkolwiek głównym twórcą Vaticanum II był Jan XXIII, który już w kilka miesięcy po objęciu rządów w Kościele zapowiedział zwołanie Soboru, to jednak należy pamiętać, że podobne myśli nurtowały wielu jego poprzedników. Rozpoczęty 8 grudnia 1869 Sobór Watykański I nigdy nie został oficjalnie zakończony - Pius IX ogłosił 20 października 1870, że odracza jedynie jego obrady do bardziej odpowiedniej chwili w związku z wybuchem kilka miesięcy wcześniej wojny francusko-pruskiej. Z Rzymu wycofano wtedy żołnierzy francuskich, którzy mieli bronić papieża przed wojskami Garibaldiego, które w tej sytuacji zajęły Wieczne Miasto, kładąc kres istnieniu Państwa Kościelnego i doczesnej władzy papieży.

 Wielokrotnie więc powracała idea nie tyle zwołania nowego Soboru, ile raczej wznowienia obrad tamtego sprzed lat. Takie zamiary żywił np. Pius XI (1922-39), który chciał omówić najbardziej nabrzmiałe problemy Kościoła. Ostatecznie jednak do tego nie doszło m.in. z powodu coraz większego zagrożenia nową wojną w Europie i na świecie.

 Również jego następca Pius XII (1939-58) rozważał możliwość zwołania soboru i nawet powołał w tym celu kilka komisji. Po 4 latach prac, prowadzonych w największej tajemnicy wraz z Kongregacją Świętego Oficjum (poprzedniczką Kongregacji Nauki Wiary), papież rozwiązał komisje, zanim zdołały one wypracować jakieś konkretne postanowienia. Główną przyczyną takiego posunięcia były poważne rozbieżności między członkami komisji i kongregacji. Jeszcze raz powrócono do tej sprawy pod koniec pontyfikatu papieża Pacellego, tyle że tym razem inicjatorami były środowiska intelektualistów katolickich, a dyskusja nad propozycjami toczyła się na łamach prasy.

 Dopiero jednak bł. Jan XXIII, którego ze względu na podeszły wiek w chwili wyboru (miał prawie 77 lat) uważano za "papieża przejściowego", zdobył się na śmiały i dalekosiężny krok zwołania Vaticanum II.

 Wydarzenia poprzedzające Sobór Watykański II

 Rok 1958

 9 X - zgon Piusa XII;

 28 X - wybór na Papieża patriarchy Wenecji kard. Angelo Giuseppe Roncallego, który przyjmuje imię Jan XXIII;

 30 X - w rozmowie prywatnej z gronem współpracowników z Kurii Rzymskiej nowy Papież po raz pierwszy mówi o potrzebie i celowości zwołania Soboru Powszechnego;

 4 XI - koronacja Jana XXIII na Biskupa Rzymu.

 Rok 1959

 25 I - W rzymskiej bazylice większej św. Pawła za Murami, w święto Nawrócenia św. Pawła, Ojciec Święty zapowiada zwołanie "z inspiracji Ducha Świętego, Soboru Powszechnego", a także Synodu Diecezji Rzymskiej i rozpoczęcie prac nad rewizją Kodeksu Prawa Kanonicznego. Papież mówi: "Nagle i nieoczekiwanie powstała ta myśl w naszym pokornym umyśle. (...) Pewność, że została nam ona zesłana z nieba, ośmieliła nas do wprowadzenia naszego pokornego zamierzenia w czyn";

 17 V (uroczystość Zesłania Ducha Świętego) - Papież powołuje Komisję Przedprzygotowawczą (Comissio Antipraeparatoria) pod przewodnictwem sekretarza stanu kard. Domenico Tardiniego. Jej zadaniem jest zebranie wstępnych uwag co do pragnień i oczekiwań całego ludu Bożego odnośnie do przyszłego Soboru. W ciągu kilku tygodni Komisja rozsyła ponad 300 pism okólnych łącznie do prawie 2,6 tys. biskupów, 156 przełożonych zakonnych, 62 uczelni katolickich i czołowych osobistości Kościoła powszechnego. W ciągu roku sami tylko biskupi z całego świata nadsyłają przeszło 2,7 tys. odpowiedzi, a 60 uniwersytetów katolickich - szczegółowe opracowania na ten temat. Komisja kończy prace 5 VI 1960;

 14 VI - Papież po raz pierwszy używa słowa "aggiornamento", czyli "uwspółcześnienie, aktualizacja", ale także "otwarcie się" Kościoła na sprawy współczesnego świata, na określenie głównego zadania, postawionego przed przyszłym Soborem;

 29 VI - ukazuje się pierwsza encyklika Jana XXIII "Ad Petri Cathedram", w której wymienia on cele Soboru: "Przyczynianie się do wzrostu wiary katolickiej, odnowy obyczajów ludów chrześcijańskich i przystosowanie prawnych reguł Kościoła do potrzeb i wymogów naszych czasów. Wspaniały pokaz prawdy, jedności i miłości! Pokaz, który, jak ufamy, będzie słodkim zaproszeniem także dla tych, którzy oddzielili się od Stolca Apostolskiego, aby szukali i dochodzili do tej jedności, o którą Jezus Chrystus modlił się tak gorąco do swego Ojca niebieskiego";

 19-28 VIII - nieoficjalne rozmowy teologów katolickich i prawosławnych na greckiej wyspie Rodos w sprawie odbudowy stosunków między Kościołami Wschodu i Zachodu;

 30 VIII - podczas audiencji ogólnej Papież oświadcza m.in.: "Jeśli bracia odłączeni zechcą wziąć udział w Soborze, należy ich przyjąć, gdyż Kościół był zawsze ich domem". Należy dodać, że dziennik watykański "L’Osservatore Romano" nigdy nie wspomniał o tej audiencji;

 30 X - kard. D. Tardini mówi światowym mediom nt. znaczenia Soboru i stanu przygotowań do niego: "Głównym jego celem będzie odnowa życia chrześcijańskiego i przystosowanie porządku kościelnego do wymogów naszych czasów". Nie wyklucza też udziału w tym wydarzeniu chrześcijan odłączonych w charakterze obserwatorów.

 Rok 1960

 25 I - W wywiadzie telewizyjnym, w pierwszą rocznicę ogłoszenia decyzji papieskiej, kard. Tardini wyraża przekonanie, że przedstawiciele innych wyznań będą mogli uczestniczyć w Soborze jako obserwatorzy, "gdyż nie mamy nic do ukrywania";

 31 I - na zakończenie Synodu Diecezji Rzymskiej Papież oznajmia, że przyszłe zgromadzenie będzie się nazywało "Sobór Watykański II", a zatem nie należy go uważać za kontynuację Vaticanum I, chociaż tamten nigdy nie został zamknięty;

 5 VI - papieskie motu proprio "Superno Dei nutu", ustanawiające 10 komisji przygotowawczych, 2 Sekretariaty: ds. Jedności Chrześcijan i Środków Społecznego Przekazu oraz Komisję Główną, rozpoczyna drugi etap przygotowań. W skład Komisji wchodzą biskupi z 60 krajów; każda komisja przygotowawcza liczy od 30 do 50 członków (biskupów i księży, czasami też świeckich) i mniej więcej tylu samo doradców; zajmują się one takimi zagadnieniami jak: liturgia, teologia, etyka, biskupi, dyscyplina duchowieństwa, sakramenty, misje, świeccy, katolickie Kościoły wschodnie itp. Podstawowym ich zadaniem jest opracowanie "schematów", czyli projektów dokumentów, nad którymi następnie będzie obradował Sobór. Zadaniem Komisji Głównej było przede wszystkim koordynowanie działań tych 12 ciał.

 Pewną słabością nowych komisji okazuje się związanie ich z istniejącymi kongregacjami watykańskimi, których prefekci są jednocześnie przewodniczącymi nowych organizmów, choć jednocześnie są one formalnie niezależne od dotychczasowych instytucji watykańskich;

 14 XI - Jan XXIII uroczyście rozpoczyna prace komisji przygotowawczych;

 16 XI - mimo sprzeciwu Kongregacji Świętego Oficjum, Papież rozważa możliwość ewentualnego udziału w Soborze chrześcijan odłączonych;

 2 XII - Ojciec Święty jako pierwszy zwierzchnik Kościoła katolickiego przyjmuje na audiencji prywatnej honorowego Prymasa Wspólnoty Anglikańskiej, arcybiskupa Canterbury dr. Geoffreya F. Fishera;

 3 XII - na konferencji prasowej sekretarz generalny Głównej Komisji Przygotowawczej abp Pericle Felici zwraca się z prośbą, aby sprawozdania dziennikarskie z przygotowań były rzetelne i dokładne z punktu widzenia spraw wiary i zwyczajów oraz zgodne z nauczaniem katolickim; dodaje, że "przecieki", stosowane przez świeckie środki przekazu, są całkowicie nie do przyjęcia dla prasy katolickiej. Zapowiada utworzenie biura prasowego Soboru, które będzie dostarczało "okresowych wiadomości pożytecznych i dokładnych, odpowiadających, na ile będzie to możliwe, waszym wymaganiom";

 8 XII - w przemówieniu w bazylice Matki Boskiej Większej Ojciec Święty powierza Maryi przygotowania do Soboru.

 Rok 1961

 30 I - w rozmowie z dziennikarzami kard. Franz König z Wiednia podkreśla znaczenie prasy i mediów dla przyszłego zgromadzenia: "Patrząc z zewnątrz Sobór mógłby się wydawać prywatną sprawą Papieża i biskupów, podczas gdy w rzeczywistości dotyczy on całego Kościoła, to znaczy wszystkich wiernych. I od was, dziennikarzy katolickich, zależy w dużym stopniu ukazanie rzeczywistego stanu rzeczy". "Zadaniem dziennikarzy jest bycie sumieniem publicznym swych współwyznawców" - mówi hierarcha austriacki;

 29 III - "L’Osservatore Romano" zamieszcza długi raport nt. 15 tomów materiałów z pierwszego okresu przygotowań do Soboru (od 25 I 1959 do 5 VI 1960); zgrupowano je w 4 grupach tematycznych liczących łącznie 9520 stron;

 7 V - w uroczystość Zesłania Ducha Świętego Papież w liście apostolskim wzywa cały Kościół do modlitw w intencji Soboru: "Praca przygotowawcza jest coraz intensywniejsza i coraz bardziej daje się odczuć potrzebę modlitwy". Apel ten daje niektórym obserwatorom i członkom komisji podstawy do przypuszczeń, że przygotowania do tego wielkiego wydarzenia są hamowane przez konserwatystów, zwłaszcza kurialnych;

 21 V - na konferencji prasowej abp P. Felici informuje, że powołano już biuro prasowe, które będzie działało stosownie do potrzeb; jednocześnie Papież wyraża wielkie życzenie, aby wierni okazywali żywe zainteresowanie Soborem;

 12-20 VI - pierwsze posiedzenie Centralnej Komisji Przygotowawczej pod przewodnictwem Papieża z udziałem 31 kardynałów, 2 patriarchów, 12 arcybiskupów i biskupów, 4 przełożonych generalnych zakonów i 23 doradców - rozpoczęcie trzeciego etapu przygotowań. Podczas kolejnych spotkań opracowano łącznie 59 schematów; dyskutowano m.in. sprawę zaproszenia na Sobór chrześcijan innych wyznań. Przesądza tu stanowisko Papieża, który opowiada się zdecydowanie za ich obecnością;

 24 X - Jan XXIII w obszernej wypowiedzi dla dziennikarzy zagranicznych, akredytowanych we Włoszech, wykazuje świetne zrozumienie ich potrzeb i ważność opinii publicznej;

 25 XII - konstytucją apostolską "Humanae salutis" Ojciec Święty ostatecznie "zapowiada i zwołuje" Sobór, dopuszczając jednocześnie do udziału w nim także biskupów-sufraganów (pomocniczych). Papież oznajmia ponadto, że jako obserwatorzy wezmą w nim udział niekatolicy.

 Rok 1962

 2 II - Na mocy motu proprio "Concilium" Jan XXIII wyznacza datę rozpoczęcia Soboru na 11 października tegoż roku;

 8 III - w przemówieniu do kard. S. Wyszyńskiego przed jego powrotem do Polski, Ojciec Święty wyraża nadzieję na ponowne spotkanie z nim i biskupami polskimi na Soborze;

 3 IV - na kolejnym posiedzeniu Komisji Centralnej Papież przedstawia katolickie widzenie spraw liturgii, prasy, misji i widowisk, zapewniając przy tym, że Sobór zajmie się również tymi zagadnieniami;

 28 IV - w liście apostolskim "Oecumenicum concilium" Papież wzywa wiernych do modlitw za Sobór w maryjnym miesiącu maju;

 28 V - uczestnikom Międzynarodowego Kongresu Redaktorów Naczelnych Jan XXIII przypomina, że głównym ich zadaniem jest rzetelne i zgodne z prawdą informowanie o wydarzeniach, w tym także o przyszłym Soborze;

 20 VI - w przemówieniu na ostatniej sesji Centralnej Komisji Przygotowawczej Papież dziękuje jej i wyraża uznanie za wykonaną pracę;

 1 VII - ukazuje się encyklika Ojca Świętego "Poenitentiam agere", nawołująca do modlitw, umartwień i pokuty w intencji Soboru;

 6 VII - do biskupów całego świata rozesłano pierwszych siedem schematów: 1) źródła wiary, 2) zachowanie czystości wiary, 3) porządek moralny, 4) czystość, małżeństwo, rodzina, dziewictwo, 5) liturgia, 6) masowe środki przekazu, 7) jedność Kościoła (Kościół wschodni). Punktów 2-4 nigdy nie omawiano na Soborze, a uznanie ojców soborowych uzyskał tylko punkt o liturgii;

 6 VIII - w motu proprio "Appropinquante Concilio" Papież ogłasza regulamin Soboru i powołuje Prezydium tego zgromadzenia. Jego sekretarzem generalnym mianuje wybitnego kanonistę abp. Pericle Feliciego. Regulamin przewiduje m.in. trzy rodzaje posiedzeń, przy czym na każdym z nich obowiązuje zasada większości 2/3 głosów: sesje publiczne, pod przewodnictwem Papieża - dla uchwalania poszczególnych dokumentów, kongregacje generalne, pod kierunkiem (rotacyjnie) jednego z 10 przewodniczących, mianowanych przez Papieża - do dyskusji nad schematami dokumentów i prace w 10 komisjach tematycznych (po 24 członków) - przygotowywanie schematów przyszłych dokumentów; status komisji otrzymuje też wkrótce Sekretariat Jedności Chrześcijan;

 11 IX - na miesiąc przed rozpoczęciem Vaticanum II Ojciec Święty wygłasza orędzie radiowe do całego świata, poświęcone zbliżającemu się spotkaniu biskupów i wymieniając główne jego tematy;

 23 IX - lekarze stwierdzają pierwsze objawy nieuleczalnej choroby Papieża;

 4 X - pielgrzymka (pociągiem) Ojca Świętego do Loreto i Asyżu w intencji Soboru - pierwszy od ponad 100 lat dobrowolny wyjazd Papieża poza Rzym i Castel Gandolfo;

 8 X - Jan XXIII przyjmuje przybyłych na Sobór biskupów polskich z prymasem kard. Stefanem Wyszyńskim na czele; w przemówieniu do nich wspomina o "ziemiach zachodnich po wiekach odzyskanych";

 11 X (czwartek) - UROCZYSTE OTWARCIE SOBORU WATYKAŃSKIEGO II. W przemówieniu do blisko 3 tys. ojców soborowych Papież mówi o wielkiej "radości Kościoła-Matki, gdyż dzięki szczególnemu darowi Opatrzności Bożej nadszedł w końcu tak bardzo upragniony dzień, w którym tutaj, przy grobie św. Piotra i pod opieką Najświętszej Maryi Panny, której godność Bożego Macierzyństwa uroczyście dziś obchodzimy, rozpoczyna się II Watykański Sobór Powszechny". Ojciec Święty przypomina znaczenie Soborów Powszechnych w dziejach Kościoła, genezę i powody ich zwołania oraz mówi o zadaniach i oczekiwaniach, stojących przed obecnym, wymieniając wśród nich obronę i propagowanie prawdy, szerzenie nauki katolickiej w dzisiejszym świecie i współczesnym językiem, unikanie błędów doktrynalnych oraz działania na rzecz jedności chrześcijan i ludzkości;

 12 X - Papież przyjmuje w Kaplicy Sykstyńskiej przedstawicieli 86 zagranicznych misji dyplomatycznych, przybyłych na rozpoczęcie Soboru; mówi im m.in. o jego znaczeniu nie tylko dla Kościoła katolickiego, ale także dla całego świata;

 13 X - pierwsze posiedzenie plenarne (kongregacja generalna). Papież mianuje 10 współprzewodniczących, którzy na zmianę będą kierować obradami; dwaj z nich - kardynałowie Achille Liénart i Joseph Frings odrzucają spisy kandydatów na członków komisji soborowych i proszą o czas, aby się nawzajem poznać. Postulat ten zostaje przyjęty jednogłośnie, co odbiera się jako porażkę centralizmu i władzy Kurii Rzymskiej;

 - Papież przyjmuje (również w "Sykstynie") dziennikarzy obsługujących Vaticanum II, a po południu w Sali Konsystorskiej - niekatolickich obserwatorów Soboru; przybyło ich 39, w tym 9 zaproszonych imiennie przez Sekretariat Jedności Chrześcijan. Reprezentowali oni 18 Kościołów i organizacji wyznaniowych: Patriarchat Moskiewski, Kościoły: koptyjski Egiptu, syryjski, etiopski, ormiański apostolski, rosyjski prawosławny za granicą, Wspólnotę Anglikańską z Anglii, USA i Indii, Światową Federację Luterańską, starokatolików, prezbiterian, Ewangelicki Kościół Niemiec, Światowy Związek Kościołów Chrystusa, kongregacjonalistów, metodystów, Światową Radę Kościołów i Międzynarodowe Stowarzyszenie Chrześcijaństwa Liberalnego;

 16 X - wybór 160 członków komisji soborowych z 42 krajów ze wszystkich kontynentów;

 20 X - na III kongregacji generalnej ojcowie soborowi wystosowują niespodziewanie orędzie do świata, zawierające m.in. "pożegnanie" Kościoła z triumfalizmem i mówiące, że Kościół służy ludziom, ma obowiązek troszczyć się o godność osoby ludzkiej, o pokój ludów i sprawiedliwość społeczną. Powszechnie uważa się, że jest to jeden z najważniejszych dokumentów uczestników tego wydarzenia, który wywarł następnie wielki wpływ na materiały soborowe o wolności religijnej i o duszpasterskiej działalności Kościoła w świecie współczesnym;

 22 X-13 XI - dyskusja nad schematem o liturgii, podczas której wypowiada się 329 biskupów;

 25 X - Jan XXIII wygłasza orędzie radiowe do przywódców wielkich mocarstw z gorącym apelem o zachowanie pokoju na świecie ("kryzys kubański");

 13 XI - Ojciec Święty odwiedza kościół św. Andrzeja na Kwirynale, gdzie wraz z kard. S. Wyszyńskim i pozostałymi polskimi ojcami soborowymi składa hołd relikwiom św. Stanisława Kostki;

 20 XI - w obliczu kryzysu wokół projektu dokumentu o liturgii 1368 ojców soborowych opowiada się za przerwaniem dyskusji i odesłaniem projektu do komisji, 822 było przeciw, ale do wymaganej większości 2/3 zabrakło 92 głosów;

 21 XI - w powyższej sytuacji interweniuje Papież, przerywając dyskusję i nakazując przepracowanie projektu;

 23-27 XI - dyskusja nad projektem dokumentu o środkach przekazu audiowizualnego (prasa, film, radio i telewizja). Zostaje on zatwierdzony jednogłośnie, ale z zaleceniem, aby komisja skróciła go;

 27-30 XI - początek dyskusji nad schematem o jedności z Kościołami Wschodnimi; pierwsza wersja wydaje się za mało ekumeniczna, co rodzi nową dyskusję nt. znaczenia samego pojęcia "ekumenizm";

 1-7 XII - debaty nad tekstem o Kościele; m.in. zmniejszenie liczby schematów z dotychczasowych 72 do niespełna 20; Papież powoła 17 XII Komisję Koordynacyjną, złożoną z 6 kardynałów, pod kierunkiem sekretarza stanu kard. Amleto Cicognaniego, której powierza zadanie dalszego przepracowania tego dokumentu;

 7 XII - w głosowaniu nad IV rozdziałem schematu o liturgii 1922 ojców jest za jego przyjęciem, 11 - "przeciw", a 180 wstrzymuje się od głosowania (5 głosów nieważnych);

 8 XII - ZAMKNIĘCIE I SESJI; Papież, już wówczas poważnie chory, ukazuje się jedynie na krótko, aby wygłosić przemówienie;

 12 XII - podczas audiencji ogólnej Ojciec Święty wyraża nadzieję, że Sobór zakończy się na Boże Narodzenie 1963 r.;

 19 i 23 XII - na audiencjach ogólnych i w wypowiedziach do różnych grup pielgrzymów Jan XXIII zwraca uwagę, że Sobór nie powinien zajmować się wyłącznie wewnętrznymi sprawami Kościoła, ale ma być dla wszystkich ludzi.

 Rok 1963

 6 I - W liście "Mirabilis ille" do wszystkich ojców soborowych i "każdego z osobna" Jan XXIII przypomina o istnieniu Komisji Koordynacyjnej (ustanowionej 17 XII 1962) pod przewodnictwem kard. A. Cicognaniego, w której skład wchodzi obecnie 9 innych kardynałów; wypowiada się przeciw nowym formom modlitwy (medytacje) i prosi wszystkich ojców soborowych o stały kontakt listowy ze wspomnianą Komisją;

 21 i 23 I - na audiencjach, podobnie jak 19 i 23 XII, Papież ponownie akcentuje potrzebę objęcia przez Sobór spraw całego świata;

 13 IV - w transmitowanym przez stacje radiowe i telewizyjne wielu krajów orędziu wielkanocnym Ojciec Święty jeszcze raz podkreśla wielkie znaczenie Soboru dla całego Kościoła i świata i jego miejsce w blisko dwutysiącletnich dziejach chrześcijaństwa;

 1 V - w przemówieniu do pracowników katolickich z różnych narodów Papież m.in. przypomina, że św. Józef Robotnik - "wzniosła głowa Świętej Rodziny i opiekun Kościoła Świętego" - jest patronem Vaticanum II;

 20 V - ostatni list Jana XXIII do biskupów świata, poświęcony przygotowaniom uroczystości Zesłania Ducha Świętego, a przy tym podkreślający "zasadniczo duszpasterski cel Soboru", jest to swego rodzaju testament gasnącego Papieża;

 3 VI - o godz. 19.09 Papież umiera w swym apartamencie w Pałacu Apostolskim; Sobór zostaje zawieszony do czasu wyboru nowego Następcy św. Piotra.

 21 VI - Arcybiskup Mediolanu kard. Giovanni Battista Montini zostaje wybrany nowym Papieżem, przyjmując imię Paweł VI;

 22 VI - w orędziu radiowym do świata z Kaplicy Sykstyńskiej, w obecności 79 kardynałów, nowy Biskup Rzymu deklaruje: "Poświęcimy wszystkie nasze siły na kontynuowanie Soboru Watykańskiego II (...). Musi to być pierwsza myśl naszego pontyfikatu, aby głosić coraz jaśniej światu, że oczekiwane i gorąco upragnione zbawienie można znaleźć tylko w dobrej nowinie Jezusa";

 27 VI - Paweł VI wyznacza datę rozpoczęcia II sesji Soboru na 29 IX tegoż roku;

 30 VI - uroczysta koronacja nowego Papieża, który w przemówieniu mówi o swych oczekiwaniach związanych z Soborem: m.in. winien on przyczynić się do wzrostu moralnych sił Kościoła, ma odmłodzić jego język i przystosować go do wymogów naszych czasów, a także przedstawić Kościół braciom odłączonym tak, aby łatwiej mogli się z nim spotkać w miłości;

 12 IX - w liście do dziekana Świętego Kolegium kard. Eugene’a Tisseranta Paweł VI zapowiada m.in. ustanowienie Sekretariatu do Spraw Nadzwyczajnych, którego trzech członków, wśród nich Prymasa Polski kard. S. Wyszyńskiego, Papież włącza do grona przewodniczących Soboru, a 4 pozostałych mianuje moderatorami; zapowiada też utworzenie Komitetu ds. Prasy, złożonego z biskupów, pod kierunkiem Amerykanina bp. Martina O’Connora, w celu ułatwienia pracy dziennikarzom, oraz - "w swoim czasie" - odrębnego sekretariatu dla religii niechrześcijańskich;

 14 IX - Papież ogłasza dwa listy: w jednym - Horum Temporum potwierdza 29 IX jako dzień otwarcia II sesji Soboru a w Cum Proximus wzywa wszystkich do pokuty i modlitwy w intencji przygotowań do niej;

 15 IX - Paweł VI przyjmuje na audiencji metropolitę leningradzkiego Nikodema, odpowiedzialnego za zewnętrzne kontakty kościelne Patriarchatu Moskiewskiego;

 21 IX - w przemówieniu do Kurii Rzymskiej Ojciec Święty zapowiada jej reformę przez jej uproszczenie, zdecentralizowanie i umiędzynarodowienie, a zarazem poszerzenie dzięki wprowadzeniu do niej biskupów diecezjalnych; wspomina też o możliwości utworzenia soboru (czy raczej synodu) biskupów ponad Kurią Rzymską; wyraża pragnienie, aby był on przykładem i wzorem, a nie anonimową spółką i machiną biurokratyczną.

 29 IX - ROZPOCZĘCIE II SESJI SOBORU WATYKAŃSKIEGO II. W przemówieniu powitalnym Papież podkreśla wyłączne ukierunkowanie tego zgromadzenia na Chrystusa oraz modli się "pokornie do Boga, aby wybaczył nam naszą współodpowiedzialność za podziały" i prosił o przebaczenie "naszych braci, jeśli musieli poczuć się zranieni przez nas";

 - Paweł VI przyjmuje na audiencji prywatnej kard. S. Wyszyńskiego;

 30 IX - pierwsza kongregacja generalna II sesji rozpoczyna się od debat nt. całkowicie zmienionego w okresie między sesjami schematu o Kościele; po raz pierwszy w Soborze wzięło udział 11 świeckich audytorów; abp Casimiro Morcillo z Saragossy proponuje zaproszenie także obserwatorów niechrześcijańskich;

 1 X - schemat o Kościele został zaakceptowany przez całe zgromadzenie jako podstawa do dyskusji;

 4-14 X - omawianie II rozdziału (Struktura Kościoła); gwałtowna dyskusja wokół ustroju Kościoła: czy pochodzi on od Chrystusa, czy od kolegium apostołów, czy też jest wynikiem sukcesji, przechodzącej od nich na biskupów; mniejsze dyskusje budzi sprawa wyświęcania biskupów jako sakramentu Kościoła; duże opory wywołuje sprawa dopuszczenia do diakonatu żonatych mężczyzn. Równolegle do tych zagadnień rozpoczyna się dyskusja nad poprawieniem schematu o liturgii;

 15 X - Prymas Polski kard. S. Wyszyński mówi o potrzebie zastąpienia pojęcia "Kościół walczący" (Ecclesia militans) słowami "Kościół uświęcający i ożywiający" (Ecclesia sanctificans et vivificans);

 16-25 X - dyskusje nad III rozdziałem schematu o Kościele: "Lud Boży, a zwłaszcza świeccy";

 18 X - Sekretariat Jedności Chrześcijan zapowiada opracowanie rozdziału o Żydach, który powinien zostać włączony do schematu ekumenicznego;

 4 X - kardynał-moderator Julius Döpfner poddaje pod dyskusję wniosek w sprawie ewentualnego włączenia (lub nie) schematu nt. Matki Bożej do schematu o Kościele; kard. Rufin I. Santos z Manili był przeciwny, kard. F. König - za; głosowanie w tej sprawie wyznaczono na 28 X; IV rozdział schematu o liturgii zostaje przyjęty przy 552 głosach wstrzymujących się;

 25-31 X - debaty wokół IV rozdziału schematu o Kościele: "O powołaniu do świętości, zwłaszcza wśród członków duchowieństwa";

 26 X - moderatorzy odbywają cotygodniowe spotkanie z Pawłem VI. Papież akceptuje formalnie ich punkt widzenia na 5 tez-wytycznych, zaproponowanych przez nich jeszcze 15 X w czasie dyskusji nad schematami o Kościele; ostatecznie zostają one przyjęte 29 X;

 27 X - ojcowie soborowi wspominają Jana XXIII, którego postać przywołuje w wielkim przemówieniu kard. Léo Suenens z Belgii;

 1-4 XI - przerwa w obradach;

 5-18 XI - dyskusja nad schematem "Biskupi a zarząd diecezją": mimo różnych zastrzeżeń, a nawet ostrej krytyki niektórych sformułowań, zostaje on przyjęty jako podstawa do dyskusji;

 8 XI - rozdano tekst rozdziału o Żydach; kard. J. Frings ostro atakuje metody działania Kurii Rzymskiej, a zwłaszcza Świętego Oficjum, co wywołuje gwałtowną replikę kard. Alfredo Ottavianiego; również kard. Giacomo Lercaro wykazuje niedostatki Kurii;

 19 XI - ojcowie soborowi otrzymują ostatecznie V rozdział schematu "O ekumenizmie";

 19 XI-2 XII - dyskusje nad schematem "O ekumenizmie"; gwałtowne reakcje wywołuje włączenie doń rozdziału o Żydach, a później także o religiach niechrześcijańskich; w kuluarach mówi się, że przeciwnikami takiego postawienia sprawy są przede wszystkim biskupi z krajów wschodnich, a nawet że były naciski ze strony państw arabskich; wielu biskupów włoskich i hiszpańskich sprzeciwia się także włączeniu do tego schematu rozdziału o wolności religijnej;

 22 XI - w 60. rocznicę motu proprio Piusa X o odnowie liturgii w świecie, odbywa się ostatnie głosowanie nad całym schematem o liturgii: 2158 ojców soborowych (na 2178 obecnych w auli) opowiada się za przyjęciem tego dokumentu;

 3 XII - motu proprio "Pastorale Munus" Pawła VI, przekazujące biskupom niektóre elementy władzy, zastrzeżone dotychczas dla Stolicy Apostolskiej.

 4 XII - ZAMKNIĘCIE II SESJI; Papież i biskupi aprobują Konstytucję o liturgii świętej "Sacrosanctum Concilium" (2147 głosów za, 4 - przeciw) i Dekret o środkach społecznego przekazu "Inter mirifica" (1960 i 164);

 23 XII - w radiowym orędziu na Boże Narodzenie Paweł VI wyraża zaniepokojenie losami schematu "O Kościele w świecie współczesnym" nt. głodu, kontroli urodzin, krajów rozwijających się, misyjnego obowiązku Kościoła i pokoju.

 Rok 1964

 4-6 I - Pierwsza zagraniczna podróż Pawła VI - do Ziemi Świętej - ma charakter ekumeniczny i stoi pod znakiem otwierania się Kościoła na prawosławie oraz na kontakty z judaizmem i Żydami: Papież spotyka się m.in. z patriarchami prawosławnymi - konstantynopolskim Atenagorasem I i jerozolimskim Benedyktem;

 25 I - Ojciec Święty ogłasza motu proprio "Sacram Liturgiam", wprowadzające w życie pewne dyspozycje dotyczące Mszy św. i udzielania sakramentów, stosownie do soborowej Konstytucji o liturgii;

 11 III - na swoim pierwszym zgromadzeniu zbiera się nowa Rada ds. Liturgii pod przewodnictwem kard. G. Lercaro: jest to pierwszy odrębny organizm posoborowy, zajmujący się planowaniem, reformą i sprawami organizacyjnymi, dotyczącymi liturgii, stojący ponad Komisją ds. Obrzędów i złożony z przedstawicieli wszystkich kontynentów; stanowi to pierwszy krok w kierunku zapewnienia udziału biskupów z całego świata w zarządzaniu Kościołem powszechnym; nowa Rada postanowiła powołać 15 wyspecjalizowanych grup ekspertów, podzielonych według zagadnień, a jej sekretarzem został prałat (później arcybiskup) Annibale Bugnini CM, późniejszy główny twórca posoborowej reformy liturgicznej;

 26 III (Wielki Czwartek) - w kazaniu na rozpoczęcie Triduum Paschalnego Papież mówi m.in., że wraz z kolegium biskupów "przewodniczy wspólnocie miłości", przesyła też pozdrowienia "braciom odłączonym", dodając, że chociaż droga wzajemnego zbliżenia będzie długa, to "od tej chwili próbujemy szanować się wzajemnie i poprzez wysokie wzajemne uznanie, zmniejszyć dystans między nami oraz dać wolne pole działaniu miłości, która, ufamy, pewnego dnia przyniesie zwycięstwo";

 2 IV - motu proprio Pawła VI "In fructibus multis", ustanawiające Papieską Komisję Środków Społecznego Komunikowania (sprawy prasy, radia, telewizji);

 14 IV - w przemówieniu do Włoskiej Konferencji Biskupiej Ojciec Święty zachęca jej członków, aby zajęli stanowisko "całkowicie pozytywne" wobec Soboru i "prowadzili mądry i braterski dialog z grupami biskupów z innych krajów";

 26 IV - Papież powołuje 70 doradców Komisji Prawa Kanonicznej, która po Soborze będzie musiała zmienić prawo kanoniczne, według decyzji soborowych;

 27 IV - Ojciec Święty przesyła życzenia z okazji prawosławnej Wielkanocy patriarsze moskiewskiemu Aleksemu I (odpowiedział on na nie w serdecznym tonie 13 V);

 7 V - arcybiskup Westminsteru kard. John C. Heenan w imieniu episkopatu angielskiego proponuje, aby Sobór zajął się m.in. sprawami wojny i pokoju, nie powinien jednak w żadnym wypadku aprobować stosowania środków antykoncepcyjnych, gdyż są one sprzeczne z prawem Bożym;

 17 V (Zesłanie Ducha Świętego) - Papież zapowiada ustanowienie Sekretariatu do Dialogu z Religiami Niechrześcijańskimi, którego przewodniczącym będzie kard. Paolo Marella;

 6 VI - patriarcha moskiewski Aleksy I przesyła list Pawłowi VI w 1. rocznicę śmierci Jana XXIII (Papież odpowiedział nań 9 VI);

 23 VI - w przeddzień święta św. Jana Chrzciciela, swego patrona, Paweł VI oznajmia, że na początku III sesji Soboru prześle do greckiego miasta Patras relikwię głowy św. Andrzeja, znajdującą się w bazylice św. Piotra jako znak pojednania; zapowiada też powołanie specjalnej komisji dla zbadania zagadnienia regulacji urodzin;

 6 VIII - w swej pierwszej encyklice "Ecclesiam suam" Papież podsumowuje dotychczasowy przebieg Soboru słowem "dialog";

 1 IX - w liście do kard. Eugène’a Tisseranta, najstarszego przewodniczącego obrad soborowych i dziekana Kolegium Kardynalskiego, Ojciec Święty potwierdza ostatecznie, że III sesja rozpocznie się 14 tegoż miesiąca.

 14 IX - ROZPOCZĘCIE III SESJI; w przemówieniu powitalnym Papież zajmuje się niemal wyłącznie miejscem biskupów w Kościele i ich stosunkami z Następcą św. Piotra, podkreślając, że należy w tym zakresie uzupełnić nauczanie Soboru Watykańskiego I; dlatego główny akcent w czasie tej sesji musi być położony na schemat "O Kościele", podczas gdy sprawy duszpasterskie zejdą na dalszy plan;

 15 IX - podczas audiencji u Pawła VI kard. S. Wyszyński przedstawia mu memoriał Konferencji Episkopatu Polski w sprawie ogłoszenia Najświętszej Maryi Panny Matką Kościoła oraz wręcza mu Księgę Czuwania Soborowego i różaniec z Jasnej Góry;

 15 IX-19 XI - dyskusje nad różnymi rozdziałami schematu o Kościele, a także o Najświętszej Maryi Pannie, duszpasterskich obowiązkach biskupów, o wolności religijnej, Żydach, Objawieniu Bożym, apostolstwie świeckich, o życiu i posłudze księży, o wschodnich Kościołach katolickich, o Kościele w świecie współczesnym, ekumenizmie i o wychowaniu chrześcijańskim; w obradach uczestniczą audytorzy świeccy, a od 23 IX także audytorki świeckie, początkowo odpowiednio: 21 i 15; wszyscy oni są działaczami międzynarodowych organizacji katolickich; później liczba zaproszonych świeckich wzrasta do 71, z których jednak nie wszyscy z różnych powodów mogą przybyć do Rzymu, toteż w praktyce w obradach bierze udział ok. 50 obserwatorów świeckich (z Polski jednym z nich był prof. Stefan Swieżawski);

 16 IX - Prymas Polski kard. S. Wyszyński wygłasza przemówienie nt. Maryi Matki Kościoła (Mater Ecclesiae), przyczyniając się do nadania Jej tego tytułu przez Pawła VI (zob. 21 XI);

 26 IX - w greckim Patrasie o. Pierre Duprey z Sekretariatu Jedności Chrześcijan odczytuje brewe (dekret) Pawła VI, zwracający Kościołowi Grecji relikwię głowy apostoła Andrzeja, znajdującą się w Rzymie od 1462 r.; przemówienie wygłasza przewodniczący Sekretariatu kard. Augustin Bea w obecności prawosławnego metropolity Konstantyna, księżnej Ireny i premiera Jeorjosa Papandreu oraz wielkich tłumów wiernych, w Grecji ogłoszono z tej okazji święto narodowe; na Soborze dłuższą wypowiedź na ten temat wygłosił kard. F. König;

 - w Rzymie ogłoszona zostaje instrukcja o liturgii, podpisana przez przewodniczącego Rady ds. Liturgii kard. G. Lercaro i kard. Arcadio M. Larraonę, prefekta Kongregacji Obrzędów; dokument wchodzi w życie 7 III 1965;

 29 IX - Papież przyjmuje na audiencji obserwatorów z ramienia niekatolickich Kościołów i wyznań chrześcijańskich;

 29 X - z okazji III Konferencji Wszechprawosławnej na Rodosie (1-12 XI) Paweł VI przesyła orędzie do jej przewodniczącego metropolity Melitona, który odpowiedział na to listem z 5 XI;

 13 XI - zamiast kongregacji generalnej greckomelchicki patriarcha katolicki Antiochii abp Maximos IV Saigh wraz z innymi biskupami i archimandrytami obrządków wschodnich odprawia liturgię w obrządku bizantyńskim; Papież uroczyście przechodzi przez kościół ze swoją tiarą i składa ją na ołtarzu jako dar dla ubogich - od tego czasu on i jego następcy już jej nie używają.

 21 XI - ZAMKNIĘCIE III SESJI; Papież ogłasza Najświętszą Maryję Pannę Matką Kościoła, co wywołuje wielkie owacje ze strony ojców soborowych; uchwalono 3 dokumenty: Konstytucję dogmatyczną o Kościele "Lumen gentium" (2151 głosów za, 5 - przeciw), Dekret o katolickich Kościołach wschodnich "Orientalium Ecclesiarum" (2110, 14) i Dekret o ekumenizmie "Unitatis redintegratio" (2137, 11);

 2-5 XII - wizyta apostolska Pawła VI w Indiach z okazji 38. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego w Bombaju - jest to nie tylko pierwsza podróż Biskupa Rzymu do Azji (nie licząc pielgrzymki na Bliski Wschód ze stycznia tegoż roku), ale także pierwsze duże międzynarodowe wydarzenie kościelne po ogłoszeniu "wielkiej konstytucji Kościoła", jaką jest dokument "Lumen gentium";

 18 XII - w liście "Ad vos imprimis" do wszystkich biskupów świata nt. ich jedności Ojciec Święty prosi, aby rozważyli, w świetle Konstytucji o Kościele, swą cząstkę odpowiedzialności za cały episkopat.

 1965

 12-21 I - Na posiedzeniu plenarnym Komitetu Naczelnego Światowej Rady Kościołów w Enugu (Nigeria) jej sekretarz generalny dr Vincent Visser’t Hooft bardzo ciepło i pozytywnie wypowiada się nt. Dekretu o ekumenizmie;

 20 I - podczas audiencji ogólnej Paweł VI przestrzega przed powierzchownym traktowaniem ekumenizmu i nadmiernie optymistycznym oczekiwaniem szybkiej jedności chrześcijan;

 styczeń-sierpień - obradują różne sekretariaty, komisje, podkomisje i inne organizmy, przygotowujące kolejne dokumenty soborowe;

 15 II - na polecenie patriarchy ekumenicznego Konstantynopola - Atenagorasa I wysokiej rangi delegacja tego Patriarchatu przekazuje Papieżowi wyniki III Konferencji Wszechprawosławnej na Rodos (zob. 29 X 1964);

 22 II - Ojciec Święty mianuje 27 nowych kardynałów, uwzględniając już nowe tendencje: większe umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego dzięki włączeniu doń kapłanów z różnych krajów i kontynentów, obdarzenie tą godnością trzech patriarchów katolickich Kościołów wschodnich, dowartościowanie wybitnych umysłów teologicznych, "Kościoła milczenia" (tzn. z krajów komunistycznych) i wierności Kurii Rzymskiej;

 7 III - wchodzi w życie reforma liturgiczna, przegłosowana przez Sobór 26 IX 1964;

 17-22 III - w Santo Domingo na Dominikanie obradują kongresy międzynarodowe: IV mariologiczny i XI maryjny, na których podjęto wysiłek nowego ujęcia miejsca Maryi w Biblii i owocnego zastosowania w praktyce postanowień rozdziału o Matce Bożej w soborowej Konstytucji o Kościele;

 28 III-1 IV - nieoficjalne spotkanie konsultacyjne z udziałem teologów i socjologów katolickich i Światowej Rady Kościołów (łącznie 25 osób) nt. schematu o Kościele w czasach współczesnych;

 2-6 IV - delegacja papieska pod przewodnictwem kard. A. Bei rewizytuje patriarchę Atenagorasa I (zob. 15 II);

 8 IV - Papież powołuje do życia Sekretariat dla Niewierzących z kard. Franzem Königiem z Wiednia jako przewodniczącym;

 29 IV - w encyklice "Mense Maio" Ojciec Święty wzywa wszystkich biskupów, aby w miesiącu maryjnym modlili się w sposób szczególny o pomyślne zakończenie Soboru;

 7 V - w czasie audiencji dla jezuitów, obradujących w Rzymie na swej kongregacji ogólnej, Papież uznaje ateizm za najbardziej palący problem soborowy i wyraża wobec jezuitów oczekiwanie na specjalne studium na ten temat;

 22-24 V - po raz pierwszy obraduje w Genewie Komisja Mieszana Kościoła Katolickiego i Światowej Rady Kościołów;

 15 VII - Sekretariat Jedności Chrześcijan ogłasza utworzenie mieszanej grupy roboczej ze Światową Federacją Luterańską (po 7 członków z każdej strony); pierwsze spotkanie grupy odbywa się 25-27 VIII 1965;

 3 IX - w encyklice "Mysterium fidei" Paweł VI ostrzega przed zbyt pochopnymi wnioskami teologicznymi nt. reformy liturgii, jakie pojawiły się zwłaszcza w Kościele holenderskim;

 12 IX - na 2 dni przed rozpoczęciem IV sesji Vaticanum II Papież odwiedza katakumby rzymskie i w wygłoszonym tam przemówieniu zapewnia, że nie odmówi swej pomocy i solidarności "Kościołowi Milczenia", dodając jednocześnie, że nie uważa za pożyteczne nowego potępienia komunizmu i nie chce wyrzekać się prób nawiązania konstruktywnego i uczciwego dialogu z krajami komunistycznymi;

 14 IX - ROZPOCZĘCIE IV SESJI; Paweł VI oświadcza w przemówieniu inauguracyjnym, że pojawiające się problemy i trudności można rozwiązywać tylko w duchu miłości i wzywa ojców soborowych, aby nie zapominali o tym w toku debat;

 15 IX - Papież ogłasza motu proprio "Apostolica sollicitudo", ustanawiające (a właściwie przywracające po wiekach) instytucję Synodu Biskupów, którego większość uczestników stanowić mają delegaci mianowani przez episkopaty krajowe, do Papieża zaś należy ustalenie terminu i tematu zgromadzenia synodalnego; dokument przewiduje możliwość zwoływania Synodów ogólnych i zwyczajnych, a także regionalnych, które by podejmowały tematy jednego kontynentu, i specjalnych dla omówienia zagadnień szczególnych;

 16 IX - w czasie audiencji prywatnej u Ojca Świętego kard. S. Wyszyński wręcza mu księgę przedstawiającą duchowe współdziałanie Kościoła w Polsce z IV sesją Soboru oraz dokument episkopatu nt. zbliżających się obchodów milenijnych;

 16 IX-4 XII - dyskusje i debaty (często bardzo burzliwe) wokół różnych schematów i rozdziałów: o wolności religijnej, Objawieniu Bożym, Kościele w świecie współczesnym, o świeckich, duszpasterskich zadaniach biskupów, odnowie życia zakonnego, działalności misyjnej Kościoła, formacji duchowieństwa i o stosunku Kościoła katolickiego do religii niechrześcijańskich;

 20 IX - Prymas Polski wypowiada się w dyskusji nad schematem 13. o Kościele w świecie współczesnym, o różnie rozumianych na Wschodzie i Zachodzie pojęciach wolności, sprawiedliwości, prawa i państwa; jego zdaniem rozróżnienia te winny znaleźć odzwierciedlenie w dokumentach soborowych;

 4-5 X - w toku pierwszej w dziejach wizyty w nowojorskiej siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych Biskup Rzymu wygłasza przemówienie, w którym m.in. składa hołd tej instytucji za jej wysiłki na rzecz pojednania między narodami i pokoju; kard. A. Lienart proponuje włączenie przemówienia Ojca Świętego w ONZ do dokumentów soborowych, co zebrani przyjmują wielką owacją;

 11 X - w liście do ojców soborowych Paweł VI wypowiada się stanowczo przeciw próbom podważania obowiązku celibatu wśród księży;

 28 X - Papież przewodniczy koncelebrowanej Mszy św. w bazylice św. Piotra z udziałem biskupów z ówczesnych krajów socjalistycznych, dziekanem koncelebry jest Prymas Polski kard. S. Wyszyński;

 - na "sesji publicznej" ojcowie soborowi uchwalają dekrety: o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele "Christus Dominus" (2319 głosów za, 2 przeciw i 1 nieważny), o przystosowanej do współczesności odnowie życia zakonnego "Perfectae caritatis" (2321, 4, -), o formacji kapłańskiej "Optatam totius" (2318,3, - ) oraz deklaracje: o wychowaniu chrześcijańskim "Gravissimum educationis" (2290, 35, - ) i o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich "Nostra aetate" (2221, 88, - );

 13 XI - w czasie audiencji Pawła VI dla biskupów polskich kard. S. Wyszyński zaprasza go do odwiedzin naszego kraju w związku z planowanymi na następny rok obchodami Tysiąclecia Chrztu Polski;

 18 XI - na posiedzeniu publicznym Papież i biskupi zatwierdzają dekret o apostolacie świeckich (2340 głosów za, 2 przeciw) i konstytucję dogmatyczną o Objawieniu Bożym (2344 i 6);

 4 XII - sekretarz generalny Soboru abp P. Felici odczytuje przesłanie Prymasa Polski nt. milenium, przyjęte burzliwymi oklaskami; biskupi polscy rozdają też ojcom soborowym kopie Cudownego Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej;

 7 XII - w czasie "sesji publicznej" zostają przegłosowane ostatnie dokumenty soborowe: Deklaracja o wolności religijnej "Dignitatis humanae" (2308 za, 70 przeciw, 8 nieważnych), Dekret o misyjnej działalności Kościoła "Ad gentes divinitus" (2394, 5, - ), Dekret o posłudze i życiu prezbiterów "Presbyterorum ordinis" (2390, 4, - ) i Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym "Gaudium et spes" (2309, 75, 7);

 - jednocześnie w Rzymie i Konstantynopolu Paweł VI i patriarcha Atenagoras I odwołują uroczyście ekskomuniki, jakie w 1054 r. przedstawiciele Kościołów w obu stolicach patriarszych rzucili nawzajem na siebie; zostaje też odczytana wspólna deklaracja podkreślająca znaczenie tego gestu: nie jest to jeszcze pełna jedność, ale "oczyszczenie serc", które winno być pierwszym krokiem ku zbliżeniu Kościołów: katolickiego i prawosławnego;

 - dekret papieski zmienia nazwę Kongregacji Świętego Oficjum na Kongregację Nauki Wiary.

 8 XII - UROCZYSTE ZAMKNIĘCIE IV SESJI I ZAKOŃCZENIE SOBORU WATYKAŃSKIEGO II; wyznaczeni do tego kardynałowie odczytują orędzia soborowe do rządów, uczonych, artystów, kobiet, robotników, chorych i cierpiących oraz do młodzieży, które przedstawicielom tych środowisk wręcza osobiście Papież; on także wydaje brewe "In Spiritu Sancto", oficjalnie zamykające Vaticanum II. Dokument stwierdza m.in., że Sobór próbował ocenić wymagania naszych czasów, szczególnie z punktu widzenia potrzeb duszpasterskich i że "ożywiając płomień miłości, szukał możliwości wyjścia naprzeciw chrześcijanom odłączonym od Stolicy Apostolskiej, jak również całej rodzinie ludzkiej, z braterskim uczuciem".

 -------------

 Do udziału w pracach Soboru zaproszono 3070 biskupów - kurialnych, diecezjalnych i pomocniczych (tytularnych) i wyższych przełożonych zakonów męskich, ale łączna liczba uczestników wszystkich sesji Vaticanum II jest trudna do dokładnego ustalenia, gdyż różne źródła podają różne dane: od 2778 po 2860. Można jednak, bez obawy popełnienia większego błędu, przyjąć, że było ich ok. 2,8 tys., z tym, że jednorazowo w obradach brało udział ok. 2,2-2,5 tys. ojców soborowych. Wśród uczestników było 80 kardynałów, 7 patriarchów (w większości ze Wschodu), prawie 2,6 tys. arcybiskupów i biskupów diecezjalnych i pomocniczych (tytularnych), 97 przełożonych generalnych zakonów męskich.

 Z Polski w obradach soborowych wzięło udział 63 biskupów (na niespełna 70 członków ówczesnego episkopatu), 3 przełożonych zakonnych, 3 ekspertów i 2 audytorów; oczywiście nie wszyscy oni uczestniczyli we wszystkich sesjach, ojcami soborowymi przez wszystkie te lata byli m.in.: prymas Polski kard. Stefan Wyszyński, arcybiskupi: krakowski - Karol Wojtyła (w I i II sesji jeszcze jako wikariusz kapitulny archidiecezji krakowskiej) i poznański - Antoni Baraniak oraz biskupi: opolski (formalnie w owym czasie: delegat Prymasa Polski dla ordynariatu opolskiego) - Franciszek Jop i pomocniczy katowicki (później ordynariusz tej diecezji) - Herbert Bednorz.

 Niektóre ważne wydarzenia posoborowe:

 1967

 29 IX-28 X - I zgromadzenie zwyczajne Synodu Biskupów, instytucji ustanowionej przez Pawła VI (zob. 15 IX 1965);

 1970

 8 XII - Adhortacja apostolska Pawła VI "Quinque iam anni" z okazji 5. rocznicy zakończenia Vaticanum II, będąca pierwszą oficjalną próbą podsumowania pierwszych lat odnowy posoborowej;

 1985

 25 XI-8 XII - II zgromadzenie nadzwyczajne Synodu Biskupów, zwołane przez Jana Pawła II w 20. rocznicę zakończenia Soboru; stwierdzono na nim, że mimo licznych trudności, przeżywanych przez Kościół na całym świecie, jego kondycja jest dużo lepsza, niż sądzono, w czym jest niemały wkład Vaticanum II;

 2000

 3 IX - Jan Paweł II ogłosił błogosławionym Jana XXIII (wraz z Piusem IX) - twórcę Vaticanum II, wyznaczając jednocześnie dzień jego wspomnienia na 11 października - datę rozpoczęcia Soboru.