Bazylika św. Jana na Lateranie

Ten najstarszy i najwyższy rangą, oficjalny kościół chrześcijański na świecie pozostaje świadkiem burzliwych dziejów, co uzewnętrzniło się w jego architekturze i w nagromadzonych dziełach sztuki.

Niezwykle bogato wyposażoną bazylikę konstancjańską, złupioną przez Wandalów w 455 r., naprawił Leon Wielki, a po nim dzieło to kontynuowało wielu papieży, m.in. Hadrian I (772-795) po spustoszeniach Longobardów, Sergiusz III (904-911) po straszliwym trzęsieniu ziemi w 896 r. Mikołaj IV (1288-1292), rozbudowując, nadał kościołowi zupełnie nową postać, wspaniałą, ku zachwytowi współczesnych. Bonifacy VIII (1294-1303) z balkonu tego kościoła po raz pierwszy wezwał świat chrześcijański do odwiedzenia grobów Apostołów w roku wielkiego jubileuszu (1300 r.). Osiem lat później kościół spłonął. Najmując Giotta, naprawił bazylikę Klemens V (1305-1314), ale na krótko, bo podczas nieobecności papieży w Rzymie (niewola awiniońska) popadła ona w zastraszającą ruinę, głównie na skutek zaniedbań i straszliwego pożaru w 1360 r., ku rozpaczy Petrarki. Kiedy w końcu papieże powrócili z Prowansji do Rzymu, już nie zamieszkali na Lateranie, lecz przenieśli się za Tyber, do Watykanu. Grzegorz XI (1370-1378) rozpoczął odbudowę bazyliki, powierzając prace sieneńskiemu architektowi i artyście, Giovanniemu di Stefano. Prace szły wolno, kontynuowali je Marcin V (1417-1431) i Eugeniusz IV (1431-1447) w duchu renesansu. Najmując Domenica Fontanę, Sykstus V (15851590) wprowadził do architektury kościoła całkowicie nowy styl -barok rozwinięty jeszcze bardziej przez Giacoma della Porta za Klemensa VIII (1592-1605). Najęty przez Innocentego X (1644-1655) Borromini wprowadził do budowli pełny już barok, podobnie jak architekci zatrudnieni przez Klemensa XIII (1758-1769), którzy od gruntu wznieśli w tej stylistyce fasadę. Tak zatem ta prastara bazylika jest swego rodzaju palimpsestem nakładających się i przenikających wzajemnie wszystkich ważniejszych porządków architektonicznych.

Warto odsunąć się na pewną odległość, by - patrząc na fasadę kościoła z zaprojektowanego w 1586 r. placu - móc doświadczyć ogromu, majestatu i rażącej w słońcu bieli bazyliki. Po schodach wchodzimy przed jej fronton o pięciu zakratowanych portalach z pięciołukową galerią powyżej, dzieło Alessandra Galilei z lat 1734-1736. Balustradę na szczycie, ozdobioną ponadnaturalnej wielkości 14 figurami: Chrystusa, apostołów i świętych w teatralnych, niespokojnych pozach ciała, wykonał Paolo Beneglia. Wejściem centralnym wchodzimy do portyku na wprost drzwi z brązu, przeniesionych w 1667 r. w to miejsce z budynku Curii na Forum Romanum. W niszy przy lewej ścianie antyczna statua Konstantyna Wielkiego z term na Kwirynale, znaleziona w 1621 r. i tu umieszczona w 1737 r. Zamurowany portal po prawej stronie to Święte Drzwi - Porta Santa. Tak samo jak watykańskie otwierane są one w Roku Świętym (czyli raz na 25 lat); przechodząc przez nie, pielgrzymi mogą uzyskać odpust zupełny na przepisanych prawem kanonicznym warunkach. Podzielona gigantycznymi filarami na trzy nawy bazylika przedstawia się jako twór późny na skutek barokowych interwencji Borrominiego w latach 1646-1649, głównie zaś z powodu ustawionych między filarami ogromnych figur 12 apostołów (twórcami zbiorowego dzieła w pierwszych latach XVIII w. byli: Lorenzo Ottoni, Camillo Rusconi, Giuseppe Mazzuoli, Pierre Legros, Pierre Monnot, Angelo de Rossi i Francesco Moratti).

Ponad figurami sceny ze Starego i Nowego Testamentu wykonano techniką sztukaterii, a wyżej położono malowidła przedstawiające proroków starotestamentowych; zbiorowa praca wielu artystów z 1718 r. Wzorzystą mozaikę położyli na posadzce artyści z warsztatu Kosmatów. Kasetonowy, wspaniały plafon wykonali Flaminio Boulanger i Vico di Raffaele. Na wprost nawy głównej widzimy ołtarz papieski i gotycką kompozycję, wspaniałe cyborium, dzieło Giovanniego di Stefano z 1367 r. Malowidła wykonał Barna da Siena. Spośród wielu relikwii na uwagę zasługują czaszki św. Piotra i św. Pawła, umieszczone w figuratywnym relikwiarzu na szczycie cyborium. U stóp papieskiego ołtarza widzi my wejście po schodach do konfesji wykonanej z polecenia Piusa IX (1846-1878) i inspirowanej konfesją z Bazyliki św. Piotra. Znajduje się tam grobowiec Marcina V (1417-1431), dzieło Simone Ghiniego. Papież ten po tragedii niewoli awiniońskiej i wielkiej schizmy zachodniej próbował z wymiernym skutkiem przywrócić Kościołowi prestiż, a w Rzymie zaprowadzić pokój.

Wielobarwne dekoracje apsydy i prezbiterium pochodzą z II połowy XIX w. i powstały z inspiracji Piusa IX i Leona XIII. Mozaika w półkopule apsydy, odtworzona w 1885 r. przez Virginia i Francesca Vespignanich, nawiązuje do oryginału z lat 1288-1294 wykonanego przez Jacopa Torritiego i Jacopa da Camerino. Scena przedstawia Chrystusa w otoczeniu Maryi, papieża Mikołaja IV, apostołów Piotra i Pawła po lewej stronie, po prawej widzimy Jana Chrzciciela, Jana Ewangelistę, Franciszka z Asyżu i Antoniego z Padwy. Transept został zaprojektowany przez Giacoma della Porta na zlecenie Klemensa VIII (15921605) i pokryty malowidłami przez kilku artystów pod okiem Cavaliera d'Arpino, nawiązującymi do zdarzeń z życia Konstantyna Wielkiego i papieża Sylwestra I; zachował wygląd z XVI w. Organ muzyczny roboty Luca Blasi zainstalowano w 1598 r.

Rozpoczynając od prawej, czyli południowej nawy, przejdziemy teraz dookoła bazyliki, zatrzymując się przed ważniejszymi kaplicami bocznymi. Sąsiadują z sobą dwie niewielkie kaplice, jedna Torlonich z bogatym wy strojem z 1850 r., druga, zwana Massimo, ozdobiona przez Giaco ma del la Porta. Na wprost przy filarze cenotaf grobowy Sylwestra II z początku XX w. Nieco dalej, też przy filarze, grobowiec Aleksandra III (1159-1181). Przy kolejnym filarze spoczywa Sergiusz IV (10091012), a naprzeciwko przy ścianie zmarły w 1287 r. kardynał Giussano. Dwaj kardynałowie leżą w sąsiedztwie: Ranuccio Farnese przy filarze w grobowcu Vignoli i Martinez-Chiaves (zm. 1447) przy ścianie w grobowcu roboty Isaida Pisa. Wielka osobowość, papież Innocenty III (1198-1216), spoczywa w XIX-wiecznym grobowcu w transepcie w pobliżu ołtarza papieskiego. W niewielkiej kaplicy Chrystusa Ukrzyżowanego (Cappella del Crocifisso) znajduje się figura klęczącego Bonifacego IX, znakomite dzieło z warsztatu Kosmatów. Dokładnie po drugiej stronie, lewej od ołtarza, stoi pomnik Leona XIII, i zaraz kaplica Colonnów z 1625 r. Stąd wąski korytarzyk, gdzie pochowano wybitnych artystów Andreę Sacchiego i Cavaliera d'Arpino, prowadzi do zakrystii. W starej, niewielkiej zakrystii obok, można podziwiać Zwiastowanie według Michała Anioła, piękny obraz Venustiego.

W lewym, czyli północnym ramieniu transeptu, jest kaplica Najświętszego Sakramentu, udekorowana czterema antycznymi kolumnami z brązu. Tu przechowuje się rzekomy stół z Ostatniej Wieczerzy. Przylega doń kaplica chóru - Cappella del Coro - z pięknymi stallami z ok. 1625 r. Dwie kolejne kaplice w kierunku wyjścia to Lancellottich, urządzona przez Francesca da Volterra w latach 1585-1590, oraz Corsinich o wystroju XVIII -wiecznym roboty Alessandra Galilei. Nad ołtarzem mozaikowy obraz św. Andrzeja Corsiniego, kopia Guida Reniego, i grobowiec Klemensa XII z rodu Corsinich. Przy ścianach grobowce kilku kardynałów.

Przylegający do północnego muru bazyliki wirydarz warto zwiedzić z powodu jego nadzwyczajnego piękna. Położoną w centrum miasta oazę ciszy i zieleni wykuł w kamieniu Pietro Vassalletto w latach 1222-1232 w stylu warsztatu Kosmatów, którzy - jak widać z naszej wędrówki - zajmowali się nie tylko posadzkami w kościołach, ale i ozdobą klasztorów, tronów papieskich, ołtarzy. Artysta wyczarował nie zwykle kształtne, skręcone kolumienki galerii obiegającej wirydarz i dźwigającej drugie piętro klasztoru. W galerii liczne fragmenty kamienne z wcześniej szych konstrukcji, epitafia, grobowce.

Baptysterium św. Jana Chrzciciela (San Giovanni in Fonte) to osobna budowla przylegająca do bazyliki od strony południowo--wschodniej, wzniesiona prawdo -podobnie na planie okręgu w latach 315-324, miejsce chrztu tysięcy dorosłych Rzymian, przechodzących z pogaństwa na chrześcijaństwo. Wbrew popularnej wersji Konstantyn Wielki nie był tu chrzczony; cesarz przyjął chrzest na łożu śmierci w 337 r. Okrągłe baptysterium, gdzie chrzczono poprzez zanurzenie, zostało przebudowane na planie oktogonu przez Sykstusa III (432440) i restaurowane przez Hadriana III (884-885).W środku widzimy basen chrzcielny z zielonego bazaltu, dookoła biegnie architraw wsparty na ośmiu kolumnach z porfiru. Malowidła na sklepieniu są współczesnymi kopiami XVII--wiecznego malarza Andrei Sacchiego (w 1993 r. baptysterium i portyk bazyliki zostały zniszczone zamachem terrorystycznym). Do baptysterium przylegają cztery kaplice. Kaplicę św. Jana Chrzciciela ufundował papież św. Hilary (461-468). W kaplicy św. Cypriana i Justyny (alternatywnie: Sekundy i Rufiny) zachowała się w apsydzie wspaniała mozaika z V w. oraz fragmenty najstarszych dekoracji mar murowych. Stąd można wyjść na bardzo interesujący architektonicznie wewnętrzny dziedziniec. Papież Jan IV (640-642) wystawił kaplicę św. Wenancjusza, a jego następca Teodor I (642-649) zamówił wspaniałą mozaikę, zachowaną w dobrym stanie: wokół Chrystusa Maryja, święci, papież fundator; na łuku tęczowym podobizny świętych dalmatyńskich, których relikwie sprowadził poprzedni papież, też Dalmatyńczyk, ze swojej ojczyzny. W tle mozaikowe widoki Jerozolimy i Betlejem - rzadkość! W kaplicy św. Jana Ewangelisty znajdzie my także mozaiki z V w.

Pałac papieski współtworzy z bazyliką jeden kompleks architektoniczny. W nim zamieszkiwali papieże do 1309 r., później przez prawie 70 lat (do 1377 r.) przebywali w Awinionie nad Rodanem w Prowansji. Po powrocie do Rzymu zrezygnowali z zamieszkania na Lateranie, strawionym przez pożary w 1308 i w 1360 r. oraz dewastacje kolejnych lat, wobec czego przenieśli się na Watykan. Sykstus V (1585-1590) zatrudnił Domenica Fontanę z zadaniem dokonania całościowej przebudowy pałacu. Apartamenty papieskie zdobił malowidłami m.in. Giovanni Guerra w XVII w. Pozostałe wnętrza pałacowe musiały czekać do roku 1838. W części pomieszczeń wolnych od biur diecezji rzymskiej urządzono obecnie Museo Storico Vaticano z ciekawą kolekcją dotyczącą historii papiestwa od XVI w.

Scala Sancta to sanktuarium Świętych Schodów, położone po wschodniej stronie Piazza di Porta San Giovanni, na wprost bazyliki. Aż do średniowiecza kaplica ta o wymiarach średniej wielkości kościoła połączona była galerią i towarzyszącymi jej zabudowaniami z Bazyliką św. Jana od strony południowej. W 1589 r. najęty przez Sykstusa V do przebudowy Pałacu Laterańskiego Domenico Fontana przepracował również kaplicę Świętych Schodów, na dając jej obecny wygląd. Ten czcigodny budynek o dostojnej fasadzie składa się z kilku części: przedsionka, dokąd prowadzą trzy portale (środkowy otwarty); z pięciu klatek schodowych pozwalających wejść na pierwszą kondygnację; ze znajdującej się tam kaplicy Sancta Sanctorum; z kaplicy św. Wawrzyńca (San Lorenzo); z kaplicy św. Sylwestra; z dwóch zakrystii i kilku mniejszych pomieszczeń.

Portal środkowy pozwala nam wejść do przedsionka na wprost Świętych Schodów, obrzeżonych dwie ma marmurowymi kompozycjami figuratywnymi: po prawej stronie Judasz całujący Jezusa w Ogrodzie Oliwnym, po lewej - Piłat wyprowadzający do Żydów ubiczowanego Chrystusa, dzieło Ignazio Jacomettiego. Schody centralne, po których wchodzą wierni na klęczkach, składają się z 28 stopni z marmuru tyryjskiego, w czasach nowożytnych obłożonych drewnem. Ich obecność w Rzymie tradycja przypisuje św. Helenie, matce Konstantyna Wielkiego, która -pielgrzymując po Ziemi Świętej i identyfikując miejsca związane z życiem Jezusa - wśród wielu pamiątek i relikwii zabrała z sobą także schody z twierdzy Antonii, po których mógł stąpać Jezus podczas procesu u Poncjusza Piłata. Wspinając się na klęczkach, wierni rozpamiętują Mękę Chrystusa, mając do dyspozycji specjalnie przepisane na tę okazję modlitwy. Znane są imiona tych papieży, którzy od Gelazego I (492-496) aż do Piusa IX (1846-1878) na klęczkach wspinali się po schodach, ten ostatni w przeddzień inwazji wojsk piemonckich na Rzym, 19 września 1870 r. Sceny pasyjne na ścianach centralnej klatki schodowej i dekoracje na sklepieniu wykonali pod koniec XVI w. Giovanni Guerra i Cesare Nebbia. Malowidła w obu bocznych klatkach schodowych położyli Antonio Viviani po lewej i Giacomo Stella po prawej stronie. Ten drugi namalował również scenę Ukrzyżowania na wprost Świętych Schodów oraz obrazy na sklepieniu.

Na pierwszym piętrze na wprost schodów znajduje się kaplica Sancta Sanctorum, miejsce najświętsze - NON EST IN TOTO SANCTIOR ORBE LOCUS [Nie ma świętszego miejsca na całym świecie] - bo zakutą w żelazie kratą przechowuje się tam cudowny wizerunek Chrystusa, popularnie zwany Salwatorem. Jest to ikona prawdopodobnie z V w., wielokrotnie przemalowywana, przedstawiająca oblicze Chrystusa o dziwnym wyglądzie, okuta w drogo cenną koszulkę ze złota, srebra i drogich kamieni. Ikona należy do grupy ikon acheiropita (acheiropoietos) – powstała w sposób cudowny, bez udziału człowieka, jakkolwiek legenda przypisuje jej autorstwo św. Łukaszowi Ewangeliście. Wiecznie zamkniętą kaplicę możemy oglądać przez żelazną kratę. Ikonę przechowuje się w srebrnym relikwiarzu, ufundowanym przez Innocentego III (1198-1216). Piękne malowidła pochodzą z czasów Mikołaja III (1277-1280) i zostały wykonane w duchu Cavalliniego i Cimabue. Kaplica pełniła rolę prywatnej kaplicy papieskiej w starym pałacu laterańskim. W zakratowanej żelazem skrytce pod ołtarzem, rzadko otwieranej, znaleziono na początku XX w. relikwie wielu świętych, w tym czaszkę św. Agnieszki, drogocenne przedmioty ze srebra i złota, ważne pergaminy, hafty, tkaniny, wszystko to deponowane tam od wieków i trzymane w zamknięciu przez całe stulecia.

Wcześniej Urban V (1362-1370) kazał otworzyć ten skarbiec w 1367 r. i to wtedy wydobyto stamtąd zidentyfikowane czaszki św. Piotra i św. Pawła, czczone do dziś w relikwiarzu nad głównym ołtarzem Bazyliki św. Jana na Lateranie.

Będąc na piętrze, warto odwiedzić dostępną dla pielgrzymów kaplicę św. Wawrzyńca o wspaniałym wystroju, znajdującą się na prawo od kaplicy Sancta Sanctorum. Z tyłu za kaplicą Sancta Sanctorum znajduje się kaplica Krucyfiksu (XIV w.), po jej lewej zaś stronie kaplica św. Sylwestra, pokryta w XVI w. wspaniałymi freskami, których twórcą był m.in. Cherubino. W podziemiach znajduje się kolejna kaplica Agnus Dei o surowym wyglądzie odległego średniowiecza. Na zewnątrz warto zwrócić uwagę na przylegający od strony wschodniej do sanktuarium budynek o głębokiej niszy - Triclinium Leonianum - wzniesiony w 1743 r. z zamówienia Benedykta XIV. W półkopule replika mozaiki z refektarza starego pałacu laterańskiego. Fragment oryginału można oglądać w Muzeach Watykańskich.