Nabożeństwo szkaplerzne – jedna z najpopularniejszych form kultu maryjnego w Kościele

Nabożeństwo szkaplerzne, obok różańca, jest jedną z najpopularniejszych form kultu Matki Bożej w Kościele katolickim. Jego początki sięgają przełomu XIII i XIV wieku oraz objawień w 1251 r. Matki Jezusa generałowi karmelitów św. Szymonowi Stockowi, który modlił się o ratunek dla zakonu.

Święto Matki Bożej z Góry Karmel karmelici obchodzą od XIV wieku. Dla całego Kościoła zatwierdził je w 1726 r. papież Benedykt XIII. W Polsce znane jest pod nazwą Matki Bożej Szkaplerznej i obchodzone jest 16 lipca, na pamiątkę objawienia się Maryi w 1251 r. ówczesnemu generałowi karmelitów o. Szymonowi Stockowi, który modlił się o pomoc dla zakonu. Dekret soboru laterańskiego IV (1215) zabraniał bowiem zakładania nowych zakonów i nie uznawał istnienia tych, które nie były oparte na regule zaaprobowanej przez Kościół, a do takich należał wówczas m.in. zakon karmelitów. Według relacji o. Stocka Matka Boża miała wręczyć mu szkaplerz i zapewnić, że wszyscy, którzy będą go nosić, doświadczą Jej szczególnej opieki duchowej, a po śmierci unikną kary wiecznej.

W XIV w. Najświętsza Maryja Panna ukazała się papieżowi Janowi XXII i poleciła mu szczególną opiekę nad „Jej zakonem karmelitańskim”. Obiecała także obfite łaski i zbawienie należącym do zakonu, którzy wiernie wypełniają swe śluby, oraz należącym do Bractwa Szkaplerznego, którzy będą naśladować jej cnoty i modlić się za Kościół. Zapewniła także, że noszących szkaplerz wyzwoli z czyśćca w pierwszą sobotę po ich śmierci.

Kolejni papieże – Klemens VII (1523-1534) i Grzegorz XIII (1572-1585) – rozpowszechnili nabożeństwo szkaplerzne, nadając mu przywileje i odpusty. Tym samym Kościół katolicki uznał nadprzyrodzone pochodzenie szkaplerza oraz treść objawienia. Stolica Apostolska zaliczyła szkaplerz do sakramentaliów. Obok różańca stał się on jedną z najpopularniejszych form kultu maryjnego w Kościele katolickim.

Na początku szkaplerz był wierzchnią szatą, której mnisi używali podczas codziennych zajęć, aby nie brudzić habitu. Następnie przez szkaplerz rozumiano szatę nałożoną na habit. Z biegiem lat zamieniono ją na dwa małe kawałki płótna. Jedna z wizerunkiem Matki Bożej Szkaplerznej powinna spoczywać na piersiach, a druga z obrazem Serca Jezusa na plecach. W 1910 r. papież Pius X zezwolił na zastąpienie szkaplerza płóciennego medalikiem szkaplerznym. Noszący go przynależą do Bractwa Szkaplerznego i mają udział w duchowych dobrach całego zakonu karmelitańskiego.

Istnieją szkaplerze: brunatny – karmelitański (w. XIII); czarny – serwitów (w. XIV), od roku 1860 kamilianów; biały – trynitarzy, mercedariuszy, dominikanów (w. XIV), Niepokalanego Serca Maryi (od roku 1900); niebieski – teatynów (od roku 1617) i Niepokalanego Poczęcia Maryi (w. XIX); czerwony – męki Pańskiej; fioletowy – lazarystów (1847) i żółty – św. Józefa (w. XIX). Obecnie szkaplerz jest znakiem zewnętrznym przynależności do bractwa związanego z konkretnym zakonem. Przyjęcie szkaplerza może mieć miejsce tylko raz w życiu. Pierwszy musi być wykonany z sukna, a potem można go zastąpić medalikiem szkaplerznym.

Wśród świętych, którzy propagowali nabożeństwo szkaplerzne są m.in. Robert Bellarmin, Piotr Klawer, Alfons Liguori, Wincenty Pallotti, Jan Maria Vianney, Bernadetta Soubirou, Jan Bosko, papież Pius X i Maksymilian Maria Kolbe. Do Polski karmelici tzw. trzewiczkowi dotarli pod koniec XIV w., a od 1605 r. byli obecni także karmelici bosi, szerzący kult Matki Bożej Szkaplerznej. Za datę powstania wspólnoty Trzeciego Karmelu na ziemiach polskich uznaje się 1864 r., kiedy powstał trzeci zakon przy klasztorze sióstr karmelitanek bosych w Krakowie. Na świecie jest obecnie 4 tys. 438 karmelitów bosych, 9 tys. 770 karmelitanek oraz 25 tys. 407 członków Zakonu świeckiego Karmelitów Bosych. Według danych z 2024 r. do Konferencji Przełożonych Żeńskich Klasztorów Kontemplacyjnych należy 28 klasztorów karmelitanek.

Początki duchowości karmelitańskiej sięgają pustelników z XI w., którzy zamieszkali na Górze Karmel, odwołując się do duchowego testamentu proroka Eliasza oraz przykładu życia Matki Bożej. Środkiem do zjednoczenia z Bogiem jest praktykowanie ciszy i oderwania od ziemskich przywiązań. Do najbardziej znanych w Kościele karmelitów należą: św. Jan od Krzyża, św. Teresa od Jezusa, św. Teresa od Dzieciątka Jezus, św. Teresa Benedykta od Krzyża (Edyta Stein) i św. Rafał Kalinowski.