Wybrane zagadnienie z pedagogiki rodziny

Rodzina jest wspólnotą życia, która istnieje powszechnie od najdawniejszych czasów. Stanowi naturalne i niepowtarzalne środowisko, w którym człowiek rodzi się, rozwija i dorasta. Współcześnie zainteresowanie rodziną wzrasta, gdyż w chwili obecnej w środowisku tym następuje wiele zmian związanych z przeobrażeniami cywilizacyjnymi społeczeństwa, które domagają się kolejnych analiz i naukowych opracowań oraz dyskusji.

Niniejsza publikacja jest próbą naukowej refleksji nad różnymi elementami funkcjonowania rodziny jako środowiska opiekuńczo-wychowawczego, zdaniem autorów ważnymi i wymagającymi ciągłych wyjaśnień, by proces wychowania we współczesnej rodzinie przebiegał w odpowiednim kierunku. Prawidłowo funkcjonująca rodzina bowiem w najpełniejszym wymiarze odpowiada na potrzeby rozwojowe człowieka i dostarcza niezbędnych stymulacji, czego nie zapewni żadna instytucja. Książka adresowana jest do szerokiego grona odbiorców, zarówno studentów, jak i przedstawicieli wielu dyscyplin zajmujących się problematyką rodziny.

Anna Błasiak - doktor nauk humanistycznych w zakresie filozofii. Adiunkt na Wydziale Pedagogicznym Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum" w Krakowie. Członek zespołu redakcyjnego czasopisma „Horyzonty Wychowania". Zainteresowania naukowe autorki dotyczą aksjologicznych podstaw oddziaływań wychowawczych oraz problematyki funkcjonowania rodziny we współczesnym świecie. Autorka m. in. takich pozycji, jak: Młodzież - świat wartości, WAM, Kraków 2002; Aksjologiczne aspekty procesu wychowania. Zagadnienie wybrane, WAM, Kraków 2009.

Zapoczątkowane w XIX wieku dociekania naukowe i badania nad rodziną, a zintensyfikowane w drugiej połowie XX wieku, zaowocowały umocnieniem się na początku XXI wieku pedagogiki rodziny jako subdyscypliny w kręgu nauk o wychowaniu. Na ugruntowanie się tej subdyscypliny w Polsce miały wpływ licznie organizowane seminaria i konferencje oraz prace z zakresu pedagogiki rodziny.

Pedagogika rodziny została ujęta w hierarchicznym modelu porządkującym subdyscypliny pedagogiczne w klasyfikacji Polskiej Akademii Nauk z 1973 roku. Przy czym określanie statusu pedagogiki rodziny wydaje się wciąż aktualne, biorąc pod uwagę jej związki z pedagogicznymi obszarami innych subdyscyplin oraz innymi naukami o rodzinie. Ponadto pedagogika rodziny, podobnie jak inne subdyscypliny, ciągle się rozwija i poszukuje sobie właściwych rozwiązań teoretycznych i praktycznych w zakresie funkcjonowania rodziny w jej różnorodnych kształtach.

Rodzina należy do najstarszych, sprawdzonych, wielofunkcyjnych i niezastępowalnych instytucji wychowawczych, która przez wiele wieków istniała, funkcjonując na podstawie przekazywanego z pokolenia na pokolenie praktycznego doświadczenia wskazującego na cele, zasady i metody wychowania, jak również na relacje między rodzicami i dziećmi oraz między rodzeństwem. W przypadku rodzin wielopokoleniowych doświadczenie to dotyczyło również relacji między rodzicami, dziećmi i dziadkami.

Pomimo wielu różnorodnych czynników osłabiających funkcje rodziny, utrzymała ona swoją wiodącą rolę w wychowaniu dzieci i młodzieży. Jednak na skutek rozwoju cywilizacji naukowo-technicznej, demokratyzacji życia społecznego, procesów globalizacyjnych, wpływu środków masowego przekazu doszło do zmodyfikowania roli rodziny i sposobu jej funkcjonowania. Procesy te zrodziły szczególną potrzebę naukowego badania rodziny jako instytucji społecznej, kulturotwórczej, prokreacyjnej, wychowawczej i opiekuńczej oraz procesu jej powstania, rozwoju, funkcjonowania, przystosowywania się do zmieniających się warunków społecznych, ekonomicznych i cywilizacyjnych.

Strategie badań nad rodziną i ich kierunki

W holistycznych badaniach nad rodziną istnieje możliwość zastosowania wielu strategii badawczych, ze względu na wielkość obszaru badawczego, cel, któremu mają służyć, oraz konieczność kompleksowego ujęcia. Według W. Goriszowskiego badania nad rodziną mogą mieć wymiar: filologiczny, socjologiczny, psychologiczny, pedagogiczny, historyczny, prawny, ekonomiczny, prakseologiczny i inne.

Wymiar filologiczny badań nad rodziną obejmuje opis funkcjonowania rodziny, jej mechanizmów i barier w aktualnej rzeczywistości społecznej, które mają wpływ na proces socjalizacji w tym środowisku. Może też dotyczyć analizy treści przekazywanych dzieciom oraz związku tych treści z obiektywną rzeczywistością, jak również opisu sylwetek wybitnych osób, profesjonalistów oraz instytucji, które podejmowały działania wychowawcze. Natomiast wymiar socjologiczny tychże badań sprowadza się do refleksji nad strukturą rodziny, nad pozytywnym lub negatywnym wpływem różnych środowisk, grup społecznych, instytucji wspierających rodzinę lub wpływających na nią destrukcyjnie. Wymiar psychologiczny badań nad rodziną skierowany jest na poznanie, diagnozowanie mechanizmów funkcjonujących w rodzinach, ich uwarunkowań, oddziaływania emocji w wychowaniu, przyczyn antagonizmów i ich skutków w rodzinie. Wymiar pedagogiczny jest najszerszy, co wynika między innymi z faktu prowadzonych w różnych okresach dyskusji na temat: czy pedagogika jest nauką oraz występujących różnych interpretacji określonych sytuacji wychowawczych i ich uwarunkowań. Wymiar filozoficzny z kolei jest stosunkowo odrębny. Odmienne kierunki filozoficzne tworzą swoiste paradygmaty społecznych zachowań, wyznaczają cele, określają system wartości. Kolejny wymiar badań nad rodziną to wymiar historyczny, który może dotyczyć analizy zmian zachodzących w niej uwarunkowań społecznych, ekonomicznych, kulturowych i prawnych. Wymiar ekonomiczny dotyczy badań nad przyczynami ubóstwa rodzin wynikającego z sytuacji społeczno-politycznej państwa, procesu globalizacji rozumianego w sensie ekonomicznym i edukacyjnym. Wymiar prawny skupia się na analizie przepisów, komentarzy o charakterze prawnym dotyczących rodziny oraz zakresu funkcjonowania instytucji wychowania intencjonalnego i pozaintencjonalnego działających na rzecz rodziny. Ostatni wymieniony tutaj wymiar badań nad rodziną to wymiar prakseologiczny, który dotyczy analizy stanu faktycznego funkcjonowania rodzin, skuteczności lub nieskuteczności stosowanych form i metod działania, regulacji i przykładów wartościowych doświadczeń, propozycji usprawnień.

Rozwój pedagogicznego podejścia do problematyki rodziny

Rodzina w naukach o wychowaniu od zawsze stanowiła ważny obszar poznania i skupiała uwagę wielu naukowców, bowiem rodzina ujmowana jest jako podstawowe i pierwsze środowisko życia człowieka. W trzecim tysiącleciu powszechne jest przekonanie, że człowiek jest jednostką rodzinną (homo familiaris). Człowieka określa jego rodzinność, którą nabywa w momencie poczęcia, a rozwija i dopełnia po narodzeniu. Rodzinność to właściwość wyrażająca najgłębszy sens ludzkiego życia i kształtująca osobiste biografie. Stąd rodzina pozostaje przedmiotem rozważań oraz obiektem zainteresowań nauk humanistycznych i społecznych, potocznych ludzkich ocen czy ogólnej opinii publicznej. Również rozwija się pedagogiczne podejście do problematyki rodziny.

Specyficzny obszar refleksji i badań nad rodziną w naukach pedagogicznych dotyczy przede wszystkim następujących dyscyplin:

- Pedagogiki społecznej, w której rodzina analizowana jest jako: jeden z fundamentalnych kręgów środowiskowych o charakterystycznej problematyce społeczno-wychowawczej (A. Kamiński); pozaszkolne środowisko wychowawcze (R. Wroczyński); grupa i instytucja społeczna oraz składnik systemu wychowawczego (S. Kawula); jako instytucja wychowania równoległego (E. Trempała). Ponadto ważna jest także w tej perspektywie problematyka relacji rodziny i środowiska lokalnego, głównie szkoły.

- Pedagogiki opiekuńczej podejmującej kwestie opieki nad dzieckiem w rodzinie.

- Teorii wychowania skupiającej swoją uwagę na rodzinie jako: jednym z podstawowych czynników socjalizacji i wychowania (H. Muszyński); jednym z podstawowych środowisk wychowawczych dzieci i młodzieży (M. Łobocki); zbiorze podmiotów połączonych wspólnotowym charakterem życia i wartościowym źródle bodźców rozwojowych dla członków (A.M. Tchorzewski). Stopień rozwoju problematyki wychowania rodzinnego przyczynił się do zaistnienia wśród pedagogów teorii wychowania rodzinnego.

- Dydaktyki, która wskazuje na rodzinę jako teren kształcenia poza szkołą, jeden z ważnych czynników sprawczych, współdecydujących o efektach pracy dydaktyczno-wychowawczej (Cz. Kupisewicz, W. Okoń).

- Historii wychowania ukazującej wychowanie rodzinne w różnych epokach historycznych, które są wykorzystywane w rozwijaniu współczesnej pedagogicznej refleksji i badań nad rodziną.

- Również inne nauki pedagogiczne np. pedagogika przedszkolna, pedagogika wczesnoszkolna, pedagogika resocjalizacyjna w większym lub mniejszym zakresie podejmują problematykę rodzinną.

Pedagogika rodziny subdyscypliną pedagogiczną

Pedagogika rodziny postrzegana jest jako szczegółowa dyscyplina pedagogiczna - subdyscyplina pedagogiki powiązana głównie z pedagogiką społeczną i opiekuńczą, teorią wychowania, dydaktyką, historią wychowania i innymi dyscyplinami szczegółowymi, wraz z którymi pozostaje w określonych relacjach z pedagogiką ogólną i zajmuje również ważne miejsce wśród nauk o rodzinie, głównie obok psychologii rodziny (J. Rembowski, M. Ziemska, Z. Zaborowski) i socjologii rodziny (Z. Tyszka, S. Tyszka, F. Adamski, L. Dyczewski). Choć widoczna jest wyraźnie naukowa swoistość i odrębność poprzez koncentrowanie się na wychowaniu rodzinnym jako przedmiocie refleksji nad rodziną i badań nad rodziną z perspektywy pedagogicznej, to jednak nie jest samowystarczalna w opracowywaniu refleksji nad rodziną i jej badaniu. Tworzy intradyscyplinarne i interdyscyplinarne związki z innymi naukami rozwijającymi problematykę rodzinną, co wskazuje na polidyscyplinarny charakter jej podejścia poznawczego. Pedagodzy rodzinni tworzą, gromadzą i publikują, poddają krytyce i upowszechniają dorobek naukowy w opracowywanym zakresie.

Przedmiotem dociekań naukowych tej subdyscypliny jest teoretyczna refleksja i badania nad rodziną z pozycji pedagogicznej, czyli chodzi tutaj o wychowanie rodzinne ujmowane w szerokim znaczeniu, z uwzględnieniem aspektów socjalizacji, enkulturacji, wychowania i opieki oraz autokreacji.

Pedagogika rodziny jako subdyscyplina naukowa spełnia następujące podstawowe kryteria stawiane wobec nauki: 1. Przedmiotem badań pedagogiki rodziny jest wychowanie rodzinne. Rodzina w sensie pedagogicznym to przede wszystkim instytucja opiekuńczo-wychowawcza.

2. Opracowano w dostatecznym zakresie specyfikę wychowania rodzinnego, odróżniając je od socjalizacji rodzinnej, edukacji i opieki w rodzinie. Jest to swoiście pojmowana działalność wychowawcza zawierająca także elementy refleksyjnego i bezrefleksyjnego wpływu.

3. Pedagogika rodziny posługuje się metodologią stosowaną przez inne nauki o rodzinie „jako punkt wyjścia dla poszukiwania własnych koncepcji metodologicznych - w zależności od zakładanego charakteru badań: opisowo-wyjaśniających (empirycznych) bądź rozumiejąco-interpretacyjnych".

Zadania praktyczne i normatywne pedagogiki rodziny

Powstanie psychologii rodziny, socjologii rodziny oraz pedagogiki rodziny w istotny sposób łączy się z koniecznością określenia roli i miejsca rodziny w życiu społecznym w perspektywie zmian cywilizacyjnych oraz w warunkach oddziaływania wielu środowisk wychowawczych.

Pedagogika rodziny jest nauką praktyczną, ponieważ nie zmierza ona do budowania systemów wiedzy, ale do rozwiązywania i rozstrzygania problemów, które powstały w związku z realizowaną działalnością wychowawczą w rodzinie. Dyscyplina ta jest również nauką normatywną (deskryptywną) i preskryptywną z tego względu, że nie dokonuje ona opisu aspektów życia rodzinnego związanych z człowiekiem, społecznością, natomiast dąży do ukierunkowania oddziaływań wychowawczych w rodzinie na określone cele i w związku z ich osiągnięciem, przypisuje im pewne zasady. Wszystkie powyższe kwestie są realizowane w dwojakim sensie: formułując sugestie w zakresie właściwego postępowania oraz wskazując mapę kierunków działalności i interwencji, które są najbardziej znaczące i pożądane.

Przed pedagogiką rodziny jako dyscypliną empiryczną i teoretyczną, według L. Turosa, stoją następujące zadania poznawcze i normatywne:

- Ustala ona zasady funkcjonowania rodziny i gromadzi materiały dotyczące funkcjonowania różnego typu rodzin, w różnorodnych warunkach ekonomiczno-społecznych, kulturowych i cywilizacyjnych oraz wskazuje na możliwości optymalizacji ich działania w zakresie zaspokajania potrzeb dzieci i młodzieży, jak również lepszego jej przystosowania się do zmieniających się warunków społecznych i cywilizacyjnych.

- Opisuje zróżnicowane sytuacje poszczególnych rodzin (wielodzietnych i małodzietnych, zamożnych i biednych, pełnych i niepełnych itp.) i opracowuje określone typologie rodzin, wskazując na możliwości realizowania w ich ramach celów i zadań wychowawczych.

- Formułuje zasady i normy postępowania umożliwiające różnym typom rodzin prawidłowe rozwiązywanie problemów materialnych, organizacyjnych, wychowawczych i opiekuńczych; zaspakajanie podstawowych potrzeb wszystkich członków rodziny oraz ich wszechstronnego rozwoju osobowości; zachowanie rodzinnej tożsamości i tradycji, przygotowanie młodego człowieka do pełnowartościowego udziału w życiu społecznym.

- Określa zasady funkcjonowania rodziny sprzyjające jej integracji, trwałości i sile oddziaływania wychowawczego.

- Poznaje i bada aktualne sytuacje i zagadnienia, przed którymi zostaje postawiona współczesna rodzina (np. problemy związane z socjalizacją młodego pokolenia, jego wychowaniem moralnym, estetycznym, intelektualnym, patriotycznym itp.).

- Bada procesy krzyżowania się wpływów wychowawczych różnorodnych środowisk na młode pokolenia i określa rolę rodziny w ich utrwalaniu, neutralizowaniu czy też ich kontynuowaniu.

- Analizuje i bada sytuacje oraz czynniki warunkujące prawidłowe i patologiczne funkcjonowanie środowiska wychowawczego oraz ustala normy postępowania rodziny regulujące jej oddziaływanie wychowawcze i optymalny model warunków sprzyjający realizacji jej założonych funkcji.

- Rozpatruje związki między różnymi czynnikami wpływającymi na poziom i styl wychowawczego i społecznego funkcjonowania rodziny (np. funkcjonowanie rodzin wieloetnicz-nych, zróżnicowanych pod względem składu socjalnego).

M. Nowak wskazuje, że przedmiotem badań pedagogiki rodziny jest relacja wychowawcza dokonująca się w rodzinie. Z jednej strony te badania dotyczą zdarzeń zachodzących w konkretnym miejscu i czasie, między konkretnymi osobami, według określonej strategii działania. Z drugiej strony relacja wychowawcza może być badana pod kątem jej struktury i funkcji w aspekcie statycznym i dotyczy struktury (wychowawca, wychowanek, sytuacja wychowawcza) oraz w aspekcie dynamicznym dotyczy wówczas miejsca, czasu i konkretnych osób (rodzice i dzieci, rodzeństwo), które kształtują relację. Kolejnym przedmiotem badań pedagogiki rodziny jest doświadczenie codziennego życia w rodzinie, które stwarza dziecku możliwość uczenia się i stanowi bazę jego rozwoju oraz przykład jako element wpływu wychowawczego rodziny.

Pedagogika rodziny posługuje się wykorzystywanymi w naukach humanistycznych i społecznych metodami i technikami badań. Do najważniejszych należą tu metoda eksperymentu pedagogicznego, monografii pedagogicznej, sondażu diagnostycznego, metoda historyczno-porównawcza oraz metoda biograficzna. Przy czym należy stwierdzić, że nie istnieje w zakresie metod i technik jednoznaczne nazewnictwo i klasyfikacje.

Podsumowanie

Rozwój pedagogiki rodziny jako nauki „stwarza szanse na wypracowanie uporządkowanych, syntetycznych koncepcji rodziny jako kategorii pedagogicznej oraz wychowania rodzinnego". Ponadto teoretyczno-praktyczny charakter pedagogiki rodziny gwarantuje, że opracowywana teoria i dyrektywy mogą skutecznie wyjaśniać i interpretować, jak również zmieniać rodziną rzeczywistość wychowawczą.