Kiedy ktoś, kogo kochasz, jest w depresji

Jak bliscy odczuwają depresję chorego członka rodziny? Depresja poważnie obciąża życie w rodzinie i relacje między jej członkami.

Jak pokazują badania, funkcjonowanie rodzin, w których żyje osoba z depresją, zmienia się bardziej niż w rodzinach, gdzie wystepują inne choroby. Wachlarz reakcji emocjonalnych członków najbliższej rodziny chorych na depresję jest szeroki:

Kiedy ktoś, kogo kochasz, jest w depresji...

...czujesz się zagubiony, przerażony, zmieszany

Ponad połowa pytanych w badaniach podała, że depresja współmałżonka wywołuje w nich poczucie straty, poczucie winy i smutek. Takie reakcje emocjonalne w większym stopniu dotyczą kobiet niż mężczyzn. Poczucie winy karmi się niepewnością co do przyczyny depresji. Poczucie winy jest destrukcyjne, a właściwie nawet niszczące. Szczególnie dzieci reagują w ten sposób, mając skłonność do obwiniania się o to, że ojciec czy matka źle się czują. Dzieci zamykają się wtedy w sobie, tracą poczucie pewności siebie, stają się nieufne, krążą w myślach ciągle wokół tego tematu. Sytuacja ta może być zaczynem rozwiniętej u nich później depresji. Także osoby dorosłe mogą reagować poczuciem winy z powodu depresji współmałżonka, co dla niego staje się dodatkowym obciążeniem. Jest niejako tak, jak gdyby współmałżonek depresyjny musiał rozgrzeszyć wszystkich pozostałych, uwolnić ich od poczucia winy. Na to jednak często nie ma on siły, a poza tym sytuacja ta wyzwala w nim emocje ambiwalentne i nieuświadomione wobec członków rodziny.

Wyniki badań małżonków pacjentów z zaburzeniami dwubiegunowymi wskazują, że ponad połowa badanych nigdy nie poślubiłaby swych partnerów, gdyby byli wcześniej świadomi rozmiaru obciążeń, które depresja niesie z sobą zarówno dla samego chorego, jak i całej rodziny. Myśli o rozwodzie zalicza się do częstych subiektywnych reakcji na tę sytuację. Z jednej strony są one odbiciem powstałych równolegle z sytuacją trudności w relacji i komunikacji z partnerem depresyjnym. Z drugiej strony wielu współmałżonków zdrowych czuje się tak obciążonych, że najchętniej uwolniliby się od wszystkich tych problemów. Taką postawę manifestuje w badaniach około połowa pytanych, przy czym tu także w odczuciu subiektywnym bardziej obciążone są kobiety niż mężczyźni. Wyobrażanie sobie odejścia można rozumieć jako próbę ucieczki z sytuacji bez wyjścia. Zarazem łączy się ono z doświadczaniem poczucia winy, ze złością na partnera chorego i z lękiem przed pozostawieniem go samego. Jeśli porównać wypowiedzi współmałżonków pacjentów depresyjnych z wypowiedziami współmałżonków pacjentów z problemem alkoholowym, to ci pierwsi wydają się o wiele bardziej zrezygnowani, jeśli chodzi o spojrzenie na sytuację rodzinną; mają słabszą nadzieję na pozytywny rozwój zdarzeń niż ci drudzy.

Bliscy pacjentów depresyjnych odczuwają często beznadziejność, rezygnację i zniechęcenie. Może to doprowadzić u nich do reakcji depresyjnych. Zdarza się to szczególnie wtedy, gdy poczucie beznadziejności utrzymuje się przez dłuższy czas i łączy się z poczuciem bezsilności - przekonaniem, że nie można pomóc współmałżonkowi. Poczucie winy lub istniejąca jednocześnie złość wobec partnera depresyjnego oraz odczuwanie całej sytuacji jako beznadziejnej są częste u współmałżonków osób z depresją. Taki splot poczucia winy, złości Często zdarza się też, że bliscy pomijają zupełnie własne pragnienia i reakcje i ograniczają swoje potrzeby. Postawę taką zawiera opis sporządzony przez parę terapeutów, prowadzących terapię dla par i pracujących z krewnymi pacjentów z depresją: "Kiedy zapytaliśmy męża pacjentki, w czym odczuwa on na sobie negatywne skutki depresji żony, zastanawiał się przez chwilę, a potem powiedział: «Myślę, że tylko w tym, że martwię się jej stanem». Kiedy jednak poprosiliśmy, by zechciał dokładniej opowiedzieć o swoich reakcjach na depresję, wyznał w końcu, że odczuwa samotność i lęk" .

Gdy życie ze współmałżonkiem depresyjnym odczuwane jest jako obciążenie, bliscy spostrzegają niekiedy zmiany w swoim zachowaniu. Stają się bardziej ostrożni i tracą swą spontaniczność. Wynika to z tego, że w kontakcie z partnerem depresyjnym muszą ważyć każde słowo, a w konsekwencji bardziej kontrolować samych siebie. Współmałżonkowie pacjentów depresyjnych czują się jakby sami "zarażeni" nastrojem osoby, która popadła w depresję.

Lęk, niepokój i napięcie pojawiają się też wywołane świadomością, że chory ma myśli samobójcze albo usiłował samobójstwo popełnić. Jeśli myśli samobójcze, groźby tego rodzaju albo próby samobójcze nieustannie dają o sobie znać i unoszą się w atmosferze jak widmo ciągłego zagrożenia, współmałżonkowie osób depresyjnych dochodzą do kresu swej wytrzymałości. Mają uczucie, że są bezbronni wobec nastrojów swych depresyjnych bliskich, a ich własne nastroje wahają się pomiędzy współczuciem a buntem. Jeżeli przeżywają po raz pierwszy fazę depresji bliskiej osoby, czują lęk przed możliwością nawrotu choroby. Doświadczenie to bywa w ich odczuciu tak brutalne, iż obawiają się, że jego powtórzenie się byłoby dla nich przeżyciem ponad siły. Jeśli współmałżonkowie przeżyli kilkakrotnie depresyjne fazy w zachowaniu swych bliskich, w ich myślach pojawia się nadzieja, że kolejna faza nastąpi, być może, w dłuższym odstępie czasu albo że jej przebieg okaże się mniej dramatyczny niż poprzednio. Regularność, z jaką występują fazy depresji, stwarza niemal rodzaj nowej normalności. Córka pacjenta depresyjnego opowiada:

"Moje doświadczenie podpowiada mi jedno na temat choroby mego ojca: najpierw, że przychodziła i odchodziła z regularnością pór roku. Właśnie ta regularność czyniła tę sytuację czymś bardzo normalnym. Tak normalnym, że - jak sobie przypominam - nigdy nie myślałam w ten sposób, że ojcowie moich koleżanek nie kładą się co parę miesięcy do łóżka w zaciemnionym pokoju, by przez następnych kilka tygodni w ogóle nie wychodzić z niego nawet na posiłek".

Beznadziejność i rezygnacja pojawiają się wtedy, kiedy napięcia w rodzinie utrzymują się przez dłuższy czas, gdy stan zdrowia chorego nie zmienia się na lepsze i gdy bliscy mają poczucie, że ich możliwości działania się wyczerpały. Bezsilność to emocja dominująca. Niekiedy emocje te, poprzedzone poczuciem całkowitej bezsilności, mogą się gwałtownie nasilić: "Tkwię teraz w jakimś kryzysie. To znaczy widzę, że jestem coraz mniej zdolna do tego, by stany Jana przyjmować ze zrozumieniem i spokojem. Zaczynam fiksować. Próbuję wyrywać go dosłownie gwałtem z łóżka, szarpię go, zachowuję się jak szalona furia... Nienawidzę się za ten brak opanowania".

Jak depresja wpływa na zdrowie zdrowych członków rodziny?

Rodzina chorego przeżywa więc depresję jako sytuację stresującą. Najbliżsi obawiają się u siebie wystąpienia problemów zdrowotnych jako skutków stresu i obciążeń wynikających z depresji albo też obserwują u siebie istnienie reakcji stresowych. Najsilniejszym obciążeniem jest próba samobójcza osoby depresyjnej albo moment skierowania jej do szpitala. Za obciążenia długotrwałe uważa się takie, które powstają w trakcie wspólnego życia i dzielenia dnia codziennego z osobą depresyjną.

Połowa rodzin, w których jest osoba z depresją podaje w wywiadach, że uważa własną rodzinę za niezdrową. Członkowie tych rodzin własne zdrowie oceniają ogólnie gorzej niż ci z grup kontrolnych. Depresja jednego z członków rodziny idzie w parze z podwyższoną zapadalnością na choroby u innych członków rodziny. W czasie ostrych faz depresji pozostali członkowie rodziny częściej korzystają z usług służby zdrowia niż normalnie. Zgłaszają oni więcej problemów zdrowotnych natury funkcjonalnej, takich jak objawy lęku i depresji, które upodabniają ich do ich chorych bliskich. W czasie ostrej fazy depresji wszystkie obowiązki rodzinne ciążą na niedepresyjnych członkach rodziny. Prowadzi to u nich do nagromadzenia się obciążeń, a to z kolei wyzwala poczucie przeciążenia i wyczerpania. Do tego dochodzi jeszcze to, że na początku mają oni niewielką wiedzę na temat depresji.

Objawy depresji są przyjmowane jako szczególnie niebezpieczne, jeśli trudno znaleźć przekonujący powód wystąpienia tej choroby u danej osoby, a przez to też nie istnieją możliwości oddziaływania. Czas, który trwa do rozpoczęcia leczenia, naznaczony jest lękiem i niepewnością Wiele osób opisuje ten stan jako "ciężar i obciążenie". Źródłem lęku są określone symptomy depresji obserwowane u chorego, na przykład urojenie na tle poczucia winy czy mania na tle obaw przed zubożeniem. Jeśli współmałżonek depresyjny jest mocno przekonany o tym, że rodzina straci cały majątek, wywiera przez to pewną presję na pozostałych członkach swej rodziny. Próbują oni badać wszystkie obawy chorego, aż odkrywają, że chodzi o jeden tylko fragment, jeden element choroby. Tej fazie niepewności towarzyszą silne napięcia. Może to być próba znoszenia obciążeń dla wszystkich członków rodziny. Nie można się dziwić, że w tym czasie są oni bardziej podatni na lęk i depresję albo zaburzenia psychosomatyczne.

Lęk bliskich o ich chorego znajdującego się w ostrej fazie depresji wywołuje też świadomość, że chory może targnąć się na swe życie albo powtórzyć próbę popełnienia samobójstwa. Wielu bliskich żyje więc w nieustannym napięciu, bojąc się, że przeoczą sygnały tego niebezpieczeństwa albo źle je odczytają. Ich stan można porównać do ciągłego bycia w pogotowiu i czekania na alarm, niczym służby ratownicze, z tym że ci pierwsi zdają sobie sprawę ze swych ograniczonych możliwości. Bliscy mają przecież normalne, codzienne obowiązki, swą pracę zawodową, którą muszą wykonywać, i nie mogą uważać na chorego przez 24 godziny na dobę. Wywołuje to u nich poczucie ciężaru ponad siły, napięcie i rozdrażnienie. Jednocześnie często nie chcą oni podejmować jakichś decyzji za chorego. W okresach jednak, gdy może on targnąć się na swe życie, są właśnie z takim problemem konfrontowani.

W tym tyglu kłopotów i silnych emocji są najczęściej sami. Nie ma nikogo, kto mógłby zdjąć z nich konieczność podjęcia decyzji albo kto by ich wspierał. Skierowanie do szpitala czy na leczenie powoduje, że zadanie "pilnowania" pacjenta przejmuje poniekąd placówka lecznicza, gdzie pacjent znajduje się pod obserwacją. Rozpoczęcie leczenia bliscy odbierają więc często jako zrzucenie z siebie wielkiego ciężaru, ponieważ kończy się wtedy ich wewnętrzne rozdarcie. W trakcie pobytu chorego w klinice czy szpitalu bliscy mogą doświadczyć uczucia pustki, podobnego do stanu wypalenia. Zaczynają zdawać sobie sprawę, jak wielki był ten ciężar, który musieli dźwigać.

Wielu z nich mówi, że kiedy ich chory współmałżonek znalazł się w szpitalu, po raz pierwszy od długiego czasu przespali całą noc. Z drugiej strony, zdarza się, że skierowanie chorego do kliniki staje się dla bliskich faktem obciążającym: często mają oni poczucie winy, że "pozbyli się" chorego. Sytuacja silnego stresu bywa opisywana jako czas niepewności, niepokoju, zaburzeń snu, lęku i uczuć ambiwalentnych wobec leczenia i współmałżonka. Ten czas i przeżycia wywołane tą sytuacją najlepiej wydaje się charakteryzować słowo "napięcie".

Oprócz ogólnych konsekwencji stresu wywołanego depresją, które negatywnie odbijają się na zdrowiu, u bliskich osoby chorej często rozwijają się objawy depresji. Można to tłumaczyć poczuciem bezsilności, której często doświadczają.

Wpływ na powstanie objawów depresji u współmałżonków zdrowych ma zapewne z jednej strony zmienne oddziaływanie struktur partnerskich i komunikacja między partnerami, z drugiej natomiast stan zdrowia i samopoczucie partnerów. Negatywne zmiany w kontaktach społecznych mogą prowadzić do zmian w sferze psychologii i fizjologii. Samotność i brak wsparcia ze strony otoczenia, jak również konflikty małżeńskie wywołują osłabienie systemu immunologicznego, procesów endokrynologicznych i psychofizjologicznych w organizmie, co oczywiście ma niekorzystny wpływ na stan zdrowia danej osoby. Ci, którzy żyją w nieudanych małżeństwach, są, ogólnie rzecz biorąc, silniej narażeni na komplikacje zdrowotne niż rozwiedzeni i wolni.

Partnerstwo zawiera więc w sobie czynnik ryzyka i traci swą funkcję ochraniającą i wspierającą. Równocześnie ogranicza ono możliwości znajdowania innych, wspierających relacji, z których swobodnie korzystają samotni. Jeśli więc depresja jednego z małżonków łączy się z uszczerbkiem w sferze wspólnego życia obu osób w związku, trzeba zakładać, że będziemy mieć do czynienia z negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi u obojga.

Ponadto ujemne konsekwencje w sferze zdrowia dla osób żyjących w nieszczęśliwych związkach bardziej dotyczą kobiet niż mężczyzn. Reakcje fizjologiczne towarzyszące konfliktowi są u kobiet głębsze niż u mężczyzn. Wrogość pomiędzy dwiema bliskimi osobami pozostającymi we wspólnym związku oddziałuje na samopoczucie kobiet o wiele bardziej negatywnie niż na mężczyzn.

Konieczna jest zatem ostrożność przy ocenie obciążeń zdrowotnych współmałżonków pacjentów depresyjnych; przyczyn nie zawsze trzeba upatrywać w depresji partnera. Członek rodziny nie zaczyna chorować z tego tylko powodu, że bliska osoba w rodzinie jest pacjentem depresyjnym. Trzeba tu raczej widzieć splot przyczyn, które zwiększają ryzyko zachorowania i dolegliwości. Jedno można stwierdzić z całą pewnością: szczególnie podatni na zachorowanie są ci bliscy, których chory partner jest w ostrej fazie depresji.

Fragment książki: Jak żyć z osobami cierpiącymi na depresję - Jeannette Bischkopf