Kat, ratownik a może ofiara? Z dużym prawdopodobieństwem grasz którąś z tych ról

"Lubimy wchodzić w takie układy, bo nasz mózg kocha schematy, a w tej grze wszystko jest jasno określone. Wiadomo na przykład, jak powinna się zachowywać ofiara, co powinna czuć, jak postąpić. Osoba w takiej roli gładko wchodzi  w schemat i w pewnym sensie zaczyna czuć się bezpiecznie w swojej roli - zaczyna jej być w niej wygodnie" - pisze Izabela Antosiewicz w książce "O poczuciu własnej wartości. Jak docenić i pokochać siebie". Skierowana jest ona do osób, które chcą rozwinąć skrzydła, lepiej zrozumieć samych siebie i żyć pełnią życia.

Ludzie grają w gry. Amerykański psychiatra, Eric Berne, w książce W co grają ludzie? rozpracowuje wiele strategii "transakcyjnych", jakie jego zdaniem wszyscy przyjmujemy - zwykle nieświadomie - w relacjach z innymi. Przyjrzenie się regułom tych międzyludzkich "gier" pozwala lepiej zrozumieć samego siebie i drugiego człowieka, a tym samym może stać się też pomocne w odbudowaniu poczucia własnej wartości. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych strategii "transakcyjnych" jest strategia nazwana przez Stephena Karpmana trójkątem dramatycznym. Sądzę, że każdy z nas zetknął się z owym trójkątem w praktyce albo jako osoba grająca jedną z ról, albo też obserwując "aktorów w ich rolach".

Kat, ratownik a może ofiara?

Wyobraźmy sobie trójkąt równoboczny, który stoi na jednym z wierzchołków. Ten wierzchołek trójkąta to ofiara - osoba, która w teatrze życia czuje się nieszczęśliwa, wykorzystana, sponiewierana, źle potraktowana. Ofiara obwinia otoczenie za swoje nieszczęście i oczekuje zadośćuczynienia. Górne wierzchołki trójkąta dramatycznego to ratownik i prześladowca. Ratownik to ktoś, kto pomaga ofierze, ratuje ją z życiowych opresji, pociesza, bierze na siebie jej obowiązki, aby choć trochę jej ulżyć.

Znamy to może? Czy zdarzyło się, że kiedykolwiek wobec kogoś pełniliśmy taką właśnie rolę? Wydaje się ona być niezwykle społecznie potrzebna i wygląda na to, że ratownik to ten "dobry" na scenie dramatu. Tyle że… ratownik, pomagając ofierze, robi to zwykle po to, by sam siebie dowartościować, a nie wpływa na zmianę postawy ofiary; można powiedzieć, że bez ofiary ratownik nie ma racji bytu. A co z prześladowcą - trzecią osobą dramatu? Skoro jest ofiara, musi być też kat. W tym dramatycznym układzie prześladowca to osoba, w której ofiara "rozpoznaje" przyczynę swoich życiowych nieszczęść. To ktoś, kto w jakiś sposób gnębi ofiarę, ale - podobnie jak ratownik - w swoich zachowaniach bardziej skupiony jest na sobie niż na niej, a często nie ma nawet świadomości, jaką rolę odgrywa.

Chybotliwa konstrukcja

Zauważmy, że ten trójkąt, przez to, iż stoi na jednym z wierzchołków, jest chybotliwy i niestabilny. Obrazuje to istotny mechanizm omawianej strategii. Oto bardzo często dochodzi do przesunięcia w odgrywanych rolach: ratownik w jednej chwili może stać się katem, bo zacznie się nad kimś znęcać, a może też ulokować się w roli ofiary. Podobnie jest z pozostałymi rolami. Na przykład od roli ofiary bardzo blisko jest do roli prześladowcy albo ratownika, który będzie szukał kompensacji swoich życiowych porażek w pomaganiu innym. Co więcej, każdy z nas równocześnie może odgrywać kilka z ról: dla kogoś być ratownikiem, dla innego prześladowcą, a jeszcze w innej relacji czuć się ofiarą. Koncepcja trójkąta dramatycznego jest niezwykle inspirująca i z pewnością warto ją zgłębić. Dla nas w refleksji nad poczuciem własnej wartości istotne jest, by zauważyć, że zaczynamy "grać w gry" wówczas, gdy wątpimy w swoją wartość. Ulokowanie się w ustalonych z góry schematach daje nam poczucie bezpieczeństwa i kamufluje np. nieadekwatną samoocenę.

Pewna znajomiona pani psycholog opowiadała mi kiedyś historię, jaką zasłyszała od jednej ze swoich klientek. Syn tejże klientki niedawno zdawał maturę. We wrześniu, gdy rozpoczynał naukę w klasie maturalnej, przyszedł do mamy i powiedział: "Mamo, nie zdam matury z polskiego. Nie ma szans!". Mama tego chłopaka zaczęła się martwić i szukać rozwiązania problemu. Zaproponowała, że opłaci synowi korepetycje z polskiego. Załatwiła, syn zaczął dojeżdżać na drugi koniec miasta. Po kilku tygodniach chłopak zaczął narzekać, że daleko, że traci dużo czasu w tramwajach… Koniec końców przestał jeździć i wciąż wątpił w swoje szanse na egzaminie. Matka zaproponowała wówczas, że w takim razie sama będzie go uczyć. Przypomniała sobie, że nieźle radziła sobie z polskiego w szkole, i uznała, że da radę. Syn przystał na propozycję, ale po kilku tygodniach powiedział: "Wiesz, mamo, chyba nic z tego nie będzie, słaba z ciebie korepetytorka. Ja po prostu nie zdam tej matury". Mama nie ustawała w wysiłkach, żeby synowi pomóc. Robiła mu notatki, zestawienia, pomagała w nauce. W końcu nadszedł maj. Syn matury nie zdał. Gdy tylko zobaczył negatywny wynik egzaminu, przyszedł do mamy i powiedział: "Przez ciebie nie zdałem matury!". Matka trafiła na terapię z poczuciem winy.

Co się wydarzyło? Przez całe miesiące syn lokował się w roli ofiary, a matka - w roli ratownika. A potem z dnia na dzień nastąpiło przesunięcie ról: syn z ofiary stał się prześladowcą, zaś matka - ofiarą. Najgorsze jest to, że gra między nimi toczyła się dalej…

Wchodzimy w układy, bo nasz mózg kocha schematy

Zobaczmy, czy my sami nie gramy przypadkiem w podobne gry w naszych rodzinach, w relacjach z sąsiadami, z szefem, z kimś w bliższym albo dalszym otoczeniu. Lubimy wchodzić w takie układy, bo nasz mózg kocha schematy, a w tej grze wszystko jest jasno określone. Wiadomo na przykład, jak powinna się zachowywać ofiara, co powinna czuć, jak postąpić. Osoba w takiej roli gładko wchodzi  w schemat i w pewnym sensie zaczyna czuć się bezpiecznie w swojej roli - zaczyna jej być w niej wygodnie. Co więcej, spokojnie może funkcjonować równocześnie w różnych rolach: w domu być np. ofiarą, a w pracy - prześladowcą, a względem rodzeństwa - ratownikiem.

Jeśli dostrzegamy w swoim życiu podobne mechanizmy, to może czas wyjść z tego trójkąta. Niech ta gra w końcu się skończy! Warto o to zawalczyć, bo psychologowie nie mają wątpliwości, że w tę grę wchodzą najczęściej osoby z niskim poczuciem własnej wartości.

Fragment książki Izabeli Antosiewicz: "O poczuciu własnej wartości. Jak docenić i pokochać siebie"