Czy nadal istnieją mistycy i czy są nam potrzebni?

Zwolennicy prostych po ludzku interpretacji wiary nie czytają mistyków. Wystarcza im katechizm z pytaniami i „bezbłędnymi” odpowiedziami. Wielu z nich opiera swoją wiarę na cudach i prywatnych objawieniach. Dzięki nim dowiadują się, co trzeba zrobić, aby uratować swoją duszę: chodzić na pielgrzymki, odmawiać różaniec, przystępować często do Komunii (najlepiej klęcząc), spełniać dobre uczynki, nosić na szyi medalik, wznosić jakiś pomnik... Kto zatem czyta mistyków, którzy wiedzą, że nic nie wiedzą i że nic nie można zrobić, by zaskarbić sobie życzliwość Boga? Kto się takimi mistykami zachwyca? I co to daje?

W środę odbyła się premiera polskiego przekładu rozmowy Eskila Skjeldala z Jonem Fossem, laureatem literackiej Nagrody Nobla za rok 2023. Czekając na tę publikację przeczytałem z zainteresowaniem esej Karola Kleczki poświęcony norweskiemu pisarzowi, jaki ukazał w listopadowym numerze miesięcznika „Znak”. Sam też pisałem o Jonie Fosse jako mistyku w miesięczniku „Odra” pochłaniając wcześniej jego książki dostępne po polsku, włosku i angielsku. Nie da się ukryć, że zafascynował mnie.

Bóg nie jest po to, by dawać to, o co prosimy

Wywiad z katolickim mistykiem, bo tak go nazywa również rozmawiający z nim Eskil Skjeldal, to próba pokazania tego, co w twórczości Fossego nieuchwytne dla słów. To rozmowa o Bogu, który nie jest takim, jakim nam się wszystkim wydaje. Świetlista ciemność, bliski i zarazem daleki, dźwięk ciszy, wypełniona nicość, siła tkwiąca w niemocy, ukazanie prawdy poprzez jej ukrycie i wreszcie milczenie, które przemawia głośniej niż słowa – tylko tak można opisać doświadczenie wiary, niewyrażalnej, ale w jakiś tajemniczy sposób obecnej w tekstach Noblisty. „Bóg jest, ale nie istnieje”. Takie słowa szokują, bo powinny. Ten mistyczny język broni Boga przez zaszufladkowaniem, przed zbanalizowaniem tego co niebanalne, przed wzywaniem Imienia Najwyższego po nic.

„Z obrazu tego Boga, z którym się wychowałem, usunięto wszelką mistykę, wszelką sztukę – zwierza się Fosse – ba, w pewnym sensie tamten obraz Boga został całkowicie zsekularyzowany. Udosłowniony, uziemiony. Przestał mieć jakikolwiek związek z czymś niepojętym, niewypowiadalnym”. Nie pasuje mu „wiara w to, że możesz poprosić Boga o coś i to dostać”. Wierzy we Wszechmocnego Boga ogarniętego niemocą.

Mistyk wie więcej niż zdoła pojąć rozum

Czym jest mistyka i mistycyzm w tradycji Kościoła katolickiego? To pojęcia odnoszące się do doświadczenia obecności Boga w sposób głęboko osobisty i przemieniający. To wewnętrzne zjednoczenie człowieka z Bogiem. Do najbardziej znanych mistyków, którzy pozostawili po sobie zapisy swojego doświadczenia, należy Teresa z Avili i Jan od Krzyża. Czy Jon Fosse może być zaliczony do grona tak wielkich postaci? „Wystarczy jedno spojrzenie na Boga, by dusza wiedziała więcej, niż mogłaby się nauczyć przez całe życie” – pisała św. Teresa. Mistyk wie więcej niż zdoła pojąć rozum i mogą wyrazić słowa. Łatwiej mu powiedzieć czym Bóg nie jest, niż czym jest. Zdaniem św. Grzegorza z Nyssy „każde pojęcie, które tworzymy o Bogu jest bożkiem”.

Jon Fosse jest zafascynowany przemyśleniami Mistrza Eckharta z XIV wieku, który prosił Boga, aby go uwolnił od Boga, którego może pojąć. Chrześcijaństwo jest dla niego religią paradoksu, gdzie śmierć prowadzi do życia, a „zło warunkuje dobro”. Z wywiadu dowiemy się również o filozoficznych fascynacjach Noblisty i czym jest dla niego pisarstwo, sztuka i poezja. Każdy wielki poeta ma jeden wiersz – uważa Fosse. Wielki malarz ma jeden obraz, który całe życie maluje, wielki muzyk – jeden utwór muzyczny, który gra przez całe życie. A pisanie jest dla niego bardziej słuchaniem niż opowiadaniem: „pisanie to wsłuchiwanie się, nie wymyślanie”. Czy taka literatura ma szansę dotrzeć do polskiego katolika?

Potrzeba głębi

W świecie, który jest dzisiaj ubogi w ciszę i głębię, potrzebujemy mistyków, aby przypominali nam o najgłębszym wymiarze ludzkiego istnienia: o możliwości zjednoczenia z Bogiem tu i teraz. O tym, że „wieczność istnieje w tej chwili”. Potrzebujemy też perspektywy memento mori, by nadać sens naszej ziemskiej egzystencji. Motyw śmierci przewija się przez wiele dzieł Fossego i urzeka romantyzmem odchodzenia i pozostawania w pamięci żyjących. Norweski pisarz zachwyca się także liturgią, która jest dla niego jedynym ponadczasowym językiem, który zamiast mówić – pokazuje i nie odziera misterium wiary z tajemnicy. Za każdym razem, gdy uczestniczy w Eucharystii, pragnie wtopić się w to misterium. Reszta przychodzi sama.

Fosse wyznaje swojemu rozmówcy: „Tracę wiarę codziennie i codziennie ją odzyskuję […] Wiara i zwątpienie dalej będą się we mnie zmagać”. Wyobraża sobie, że w Bogu spotyka się „ciemność niepozwalająca objąć się umysłem, będąca także światłem. Wówczas spotykają się dobro i zło, stając się jednym i tym samym. Wówczas nie-wiedza jest tym samym co wiedza, początek jest końcem, to, co maksymalne – minimalne, przeszłość jest przyszłością, żywot ziemski – życiem w niebie, ciało – duszą, ciemność – światłem, różnice – podobieństwem, a to, co ograniczone, jest bezgraniczne, skończone – nieskończone. To przekracza granice rozumu, takie jest paradoksalne”.

Nawet jeśli Fosse nie jest mistykiem na miarę wielkich postaci Kościoła – nie mnie to oceniać – to z pewnością posługuje się po mistrzowsku mistycznym językiem zaczerpniętym z katolickiej tradycji. Wydaną w tych dniach książkę „Misterium wiary” polecam wszystkim pragnącym pogłębić swoją osobistą relację z Bogiem, którego nie da się zamknąć w żadnym ludzkim zamyśle. Jon Fosse opowiada o sobie i o swoim nawróceniu bardzo otwarcie, nie ukrywając swoich osobistych upadków i dylematów.