Ukraina: spór o jedność prawosławia

Patriarcha moskiewski i Wszech Rusi Cyryl przebywał w od 20 do 28 lipca z oficjalną wizytą na Ukrainie. Zwierzchnik Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP) odwiedził Odessę, Dniepropietrowsk i Kijów. Dominującym wątkiem wizyty była próba odbudowy jedności prawosławia na Ukrainie pod kuratelą Moskwy.

Patriarsze Cyrylowi towarzyszyli najwyżsi rangą przedstawiciele Patriarchatu Moskiewskiego, m.in. administrujący patriarchatem metropolita Warsonofiusz, przewodniczący Wydziału Zewnętrznych Stosunków Kościelnych Patriarchatu Moskiewskiego metropolita Hilarion, przełożony Troicko-Siergiejewskiej Ławry abp Teognost i dyrektor kancelarii patriarchatu bp Sergiusz.

Po trzydniowym pobycie w Odessie, gdzie m. in. poświęcił sobór Przemienienia Pańskiego i odwiedził Odeską Narodową Akademię Prawa, patriarcha Cyryl udał się 24 lipca do Dniepropietrowska. Tam modlił się w soborze św. Trójcy, złożył wieniec pod pomnikiem bohaterów wojny rosyjsko-tureckiej w Sewastopolskim parku oraz odwiedził Uniwersytet im. Ołesia Honczara. Na Krymie spotkał się z obecnym prezydentem Ukrainy, Wiktorem Janukowyczem.

25 lipca patriarcha po odprawieniu Świętej Liturgii w katedralnym soborze Przemienienia Pańskiego i złożeniu wieńca pod Pomnikiem Chwały udał się do Kijowa. Tam powitany został przez hierarchię Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego (UKP PM) na czele z metropolitą Włodzimierzem.

26 lipca patriarcha Cyryl przewodniczył w Kijowie obradom Świętego Synodu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Wzięli w nim udział podlegający Patriarchatowi Moskiewskiemu biskupi z Ukrainy i Rosji. Odbyły się one w słynnej Ławrze Pieczerskiej. Obrady poprzedziła modlitwa dziękczynna w dawnej głównej katedrze Rusi – soborze św. Sofii – Mądrości Bożej. Patriarcha Cyryl wskazał na znaczenie świątyni. „To z tego soboru udawali się na przeogromne tereny Rusi – na północ, na wschód, na zachód – asceci i misjonarze, którzy kierowali się ku pogańskiemu światu, opierając się tylko na mocy Bożej. Nikt im nie pomagał, żadna władza ich nie podtrzymywała, z wyjątkiem mocy Bożej” - powiedział. W ten sposób zwierzchnik rosyjskiego prawosławia jednoznacznie wiązał tradycję Rusi Kijowskiej z późniejszym rozwojem prawosławia rosyjskiego. Tymczasem do tradycji tej odwołują się w równej mierze pozostałe Kościoły prawosławne na Ukrainie jak i Kościół grekokatolicki.

Gdy odbywały się modlitwy przed katedrą demonstrowała grupa członków ruchu Swoboda (Wolność). Policja zatrzymała kilku manifestantów ubranych w maski przedstawiające patriarchę Cyryla i prezydenta Rosji, Dmitrija Miedwiediewa. Pozostałych funkcjonariusze otoczyli, przeprowadzili na odległość kilkaset metrów, po czym uwolnili. Demonstracja była nielegalna, gdyż nie wyraził na nią zgody miejscowy sąd. Mimo to jej uczestnicy na widok wychodzącego ze świątyni zwierzchnika RKP wnieśli okrzyki: „Precz z moskiewskim papieżem!”.

Jednym z tematów omawianych podczas synodu był podział w łonie prawosławia na Ukrainie. W kraju tym istnieją trzy wspólnoty: Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego, Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego i Autokefaliczny Ukraiński Kościół Prawosławny. Tylko ten pierwszy jest uznawany przez inne Kościoły prawosławne, co potwierdził w czasie niedawnej wizyty w Rosji honorowy zwierzchnik światowego prawosławia, patriarcha Konstantynopola, Bartłomiej I.

„Temat ten dotyczy naszych braci, którzy znaleźli się poza Kościołem z różnych powodów, zarówno politycznych jak i osobistych” – wyjaśnił ks. Nikołaj Bałaszow, zastępca przewodniczącego Wydziału ds. Zewnętrznych Kontaktów Kościelnych Patriarchatu Moskiewskiego. Natomiast kierownik Synodalnego Wydziału Informacji Patriarchatu Moskiewskiego, Wołodymyr Legoida stwierdził: „Bramy Kościoła są otwarte i jesteśmy gotowi wyjść na spotkanie wszystkich powracających”.

Na zakończenie obrad Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wystosował odezwę do wszystkich wyznawców prawosławia należących do Kościołów niekanonicznych. Stwierdzono w niej, że „życie w schizmie jest niszczące i jest życiem w grzechu”. „Dla chrześcijanina nie ma nic gorszego niż umrzeć poza Kościołem” – czytamy w dokumencie. Jego autorzy przestrzegają, że wielu ludziom nie udało się przez całe życie zebrać sił i powrócić do jedności, innych natomiast trzymały z dala od Kościoła okoliczności zewnętrzne, które jednak uległy zmianie. „Bramy Kościoła są otwarte i jesteśmy gotowi wyjść na spotkanie wszystkich powracających” – stwierdzono w odezwie.

Przypomniano, że w akcie skruchy nie ma nic upokarzającego. Odpowiadając na pytanie dziennikarzy o wspomniane w odezwie „okoliczności” Legoida wyjaśnił, że schizma (czyli utworzenie nieuznawanego przez Moskwę patriarchatu kijowskiego, czy Kościoła autokefalicznego) miała głównie przyczyny polityczne i osobiste.

Ponadto biskupi postanowili m.in. zwołać w lutym 2011 roku Sobór Biskupów RKP. Synod powołał także trzech nowych biskupów i dokonał drobnych zmian w strukturze Patriarchatu Moskiewskiego oraz mianował delegatów na posiedzenie Międzynarodowej Komisji Wspólnej ds. Dialogu Teologicznego między Kościołami katolickim a prawosławnym. Odbędzie się ono się w dniach od 20 do 27 września 2010 r. w Wiedniu. Na czele delegacji stanie metropolita Hilarion. W jej skład wejdą także profesor Moskiewskiej Akademii Teologicznej ks. protojerej Walentyn Asmus oraz jako konsultant archimandryta Cyryl, pierwszy wiceprzewodniczący Komitetu ds. Nauki Patriarchatu Moskiewskiego.

Na zmianę sytuacji politycznej na Ukrainie jako czynnika sprzyjającego zjednoczeniu prawosławia wskazał w wywiadzie dla ukraińskiej telewizji Inter metropolita Hilarion. Jego zdaniem coraz więcej mieszkańców Ukrainy zaczyna myśleć o powrocie do Kościoła kanonicznego, choć zjawisko to nie nabrało jeszcze powszechnego charakteru. Jego zdaniem schizmatycy mają silne poczucie niższości. Ponadto schizma traci na znaczeniu, odkąd nie jest już popierana przez władze.

Natomiast jego zastępca o. Mikołaj Bałaszow zapowiedział, że patriarcha Cyryl ma zamiar przybywać do Kijowa regularnie co roku z okazji obchodzonej 27 i 28 lipca rocznicy Chrztu Rusi. Ponadto możliwe są wizyty patriarchy moskiewskiego także przy innych okazjach.

W odpowiedzi na to arcybiskup charkowsko-połtawski Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Igor (Isyczenko) określił wizytę patriarchy Cyryla jako przejaw postsowieckiej ortodoksji. „Utrzymane w wojowniczym tonie przemówienia podkreślające wyłączność jednej strony, nienawiść względem przeciwników, relatywizm moralny, kult bogactwa i mocy, duch zamożności, brak szacunku dla dziedzictwa historycznego Ukrainy oraz bigoteryjna hipokryzja to coraz silniejsza tendencja we wspólnocie kierowanej przez patriarchę Cyryla” – stwierdził abp Igor. Przypomniał, że w łonie formalnie prawosławnego Imperium Rosyjskiego zrodziła się przed stu laty najstraszliwsza idea totalitarna w dziejach, która doprowadziła do śmierci milionów wyznawców prawosławia.

Patriarcha Cyryl podczas pobytu w Kijowie spotkał się także z szefem ukraińskiego rządu, Mykołą Azarowem, który zapewnił go, że władze Ukrainy pomogą RKP w odzyskaniu wszystkich pomieszczeń Ławry Kijowsko-Pieczerskiej. Azarow podkreślił, że propagowanie duchowości jest dla Ukrainy absolutnym priorytetem. Szef rządu wyraził również zadowolenie, że wizyta patriarchy Cyryla na Ukrainie jest sukcesem i cieszy się dużym zainteresowaniem świata prawosławnego.

Zwierzchnik Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego podziękował rządowi Ukrainy za pomoc w zorganizowaniu wizyty, która w jego opinii, „może być wzorem dla wielu innych państw”. Podkreślił potencjał gospodarczy i ludzki obywateli tego kraju i wyraził nadzieję, że pomimo przeżywanych obecnie trudności odniosą oni nowe historyczne zwycięstwo.

W ostatnim dniu wizyty 28 lipca patriarcha przewodniczył w Kijowie uroczystości ku czci św. księcia Włodzimierza Wielkiego. Święto to obchodzone jest na Ukrainie i w Rosji jako Dzień Chrztu Rusi. Święta Liturgia była celebrowana na placu przed Soborem Zaśnięcia Bogurodzicy w Kijowsko-Pieczerskiej Ławrze. W nabożeństwie uczestniczyło kilkudziesięciu hierarchów z Ukrainy i Rosji, duchowieństwo i wierni.

Równolegle do wizyty patriarchy Cyryla Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego (UKP PK) zorganizował 27 lipca swój własny synod biskupów. „W Ukraińskim Kościele prawosławnym nie można mówić o schizmie, a jedynie o podziale ze względu na różne jurysdykcje” – stwierdzili jego uczestnicy. Hierarchowie UKP PK zarzucili Patriarchatowi Moskiewskiemu brak konstruktywnego podejścia do kwestii jedności.

Nieuznawany przez inne Kościoły prawosławne Patriarchat Kijowski odniósł się do apelu wystosowanego 26 lipca przez obradujący w stolicy Ukrainy Synod Patriarchatu Moskiewskiego, zachęcającego wiernych ukraińskich Kościołów niekanonicznych do powrotu. Skrytykował ton dokumentu Kościoła Rosyjskiego, powtarzającego dawną jałową retorykę. Jego autorzy nie dostrzegli, że w ciągu minionych 10-15 lat na Ukrainie doszło do poważnych zmian. Zdaniem Patriarchatu Kijowskiego jedynym możliwym i dopuszczalnym sposobem przezwyciężenia podziału ukraińskiego prawosławia jest zaniechanie dawnych sporów i uznanie autokefalii lokalnego Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego. Zarzuca on Patriarchatowi Moskiewskiemu stronniczość oraz manipulowanie świadomością wiernych. Zauważa, że Rosyjski Kościół Prawosławny chciał pod pretekstem „zmieniających się okoliczności politycznych rozpocząć systematyczne niszczenie Patriarchatu Kijowskiego”.

Synod Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego przestrzega też swych duchownych przed zrzeczeniem się godności i przyjęciem nowych w Patriarchacie Moskiewskim. „Czyn taki byłby wyrzeczeniem się Chrystusa” – czytamy w opublikowanym po obradach dokumencie.

Po raz pierwszy Cyryl jako głowa Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP) przebywał na Ukrainie w dniach 27 lipca - 5 sierpnia 2009 r., odwiedzając wówczas Kijów, Donieck, Symferopol, Równe, Ławrę Poczajowską i kilka innych mniejszych miejscowości. W stolicy kraju przewodniczył obradom Świętego Synodu RKP, który po raz pierwszy w dziejach tego Kościoła zebrał się w Kijowie. Po raz drugi przybył na Ukrainę 25 lutego br. z okazji objęcia urzędu przez nowego prezydenta tego kraju – Wiktora Janukowycza. Patriarcha odprawił wówczas w Kijowie liturgię w jego intencji.