Punkt zwrotny w historii Kościoła: Sobór Watykański II i kryzys uczestnictwa

Nowe badania amerykańskich ekonomistów wskazują, że Sobór Watykański II mógł być jedną z głównych przyczyn gwałtownego spadku uczestnictwa we Mszach świętych w krajach katolickich.

Watykan, lata 60. XX wieku. Sobór Watykański II – jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach Kościoła katolickiego. Reformy, które miały otworzyć Kościół na współczesny świat, wprowadziły zmiany w liturgii, w języku Mszy, w dialogu ekumenicznym. Ale – jak pokazuje najnowsze badanie amerykańskich ekonomistów – właśnie wtedy rozpoczął się proces, który dziś nazywa się masowym spadkiem uczestnictwa w nabożeństwach.

Dokument roboczy opublikowany przez National Bureau of Economic Research (NBER), amerykański instytut zajmujący się analizą trendów gospodarczych i społecznych, zebrał dane z 66 krajów, sięgając aż do początku XX wieku. Wnioski są jednoznaczne: po Soborze Watykańskim II spadek frekwencji w Kościele katolickim był znacznie szybszy niż w Kościołach protestanckich.

Profesor Robert Barro z Uniwersytetu Harvarda mówi wprost – różnica sięga nawet 20 punktów procentowych na niekorzyść katolików. To zjawisko pojawiło się nagle – dokładnie po zakończeniu soboru – i utrzymywało się przez dekady.

Dlaczego tak się stało? Badacze podkreślają, że nie chodzi wyłącznie o globalną sekularyzację. Zmiany, które niosło wdrożenie soboru, były dla wielu wiernych wstrząsem. Msza w językach narodowych zamiast po łacinie, wewnętrzne spory o moralność i dyscyplinę, a także większe otwarcie na inne wyznania – to wszystko, jak wskazują socjologowie, mogło naruszyć obraz Kościoła jako instytucji stałej i niewzruszonej.

Ekonomistka Rachel McCleary, współautorka raportu, nazywa to wręcz efektem sekularyzującym. – Kościół, otwierając się, stracił swoją markę – mówi. Jedni wierni uważali, że reformy poszły za daleko, inni – że nie poszły wystarczająco daleko.

Nie wszyscy badacze są jednak zgodni. Ksiądz Paul Sullins z Instytutu Ruth ostrzega, by nie utożsamiać samego soboru z tym, co później określano mianem „ducha Soboru Watykańskiego II”. W jego ocenie problemem nie były oficjalne dokumenty, ale ich interpretacje i sposób wdrażania.

Z kolei publicysta katolicki Tom Nash zauważa, że Sobór Watykański II nigdy nie odszedł od podstawowych prawd wiary – przeciwnie, potwierdził dogmaty o prymacie papieskim i nieomylności Kościoła. Jego zdaniem dzisiejsze wyzwanie to powrót do głębszej czci eucharystycznej i praktyk, które mogą ożywić wiarę.

Raport NBER nie daje ostatecznej odpowiedzi, ale stawia ważne pytanie: czy zmiany, które miały wzmocnić Kościół, nie przyczyniły się paradoksalnie do jego osłabienia w wielu krajach? Wnioski ekonomistów są wyraźne – od lat sześćdziesiątych katolicy uczestniczą w Mszach rzadziej niż protestanci w swoich nabożeństwach, a spadek ten utrzymuje się do dziś.

Czy to tylko efekt soboru? A może także kulturowej rewolucji lat sześćdziesiątych, sporu o antykoncepcję, czy postępującej globalizacji? Naukowcy przyznają, że na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi. Ale jedno wydaje się pewne – Sobór Watykański II pozostaje punktem zwrotnym, od którego historia uczestnictwa w życiu Kościoła zaczęła się zmieniać na niespotykaną dotąd skalę.