Kiedy ksiądz nie jest w pełni dojrzały

Może się zdarzyć, że po wyjściu z seminarium kapłan nie jest w pełni dojrzały emocjonalnie. Czy doszło do tego na skutek nieuwagi przełożonych? Jak poradzić sobie z tym problemem?

Jeden z bardziej znanych opisów dojrzałości kapłańskiej, którego znaczna część odnosi się do sfery emocjonalnej, znajduje się w adhortacji apostolskiej o formacji kapłanów. Czytamy w niej: "Konieczne jest, by kapłan, biorąc przykład z Jezusa, który wiedział, co w człowieku się kryje (J 2, 25; por. 8, 3-11), umiał poznawać do głębi wnętrze człowieka, od­gadywać trudności i problemy, ułatwiać spotkanie i dialog, zdobywać za­ufanie i nawiązywać współpracę, wyrażać spokojne i zrównoważone sądy"¹.

Trzeba przyznać, że Jan Paweł II wylicza tu umiejętności z najwyższej półki, które z dużym trudem osiągają nawet specjaliści w tym zakresie -psycholodzy, psychiatrzy czy psychoterapeuci, choć przechodzą specjalne przygotowania. Tak wysoko postawiona poprzeczka rodzi więc wiele pytań. Jak przyszli kapłani (a przez analogię także inni wierni) mają osiągnąć tak wysoki poziomi dojrzałości emocjonalnej? Więcej, jak ocenić predys­pozycje w tej materii kandydata do kapłaństwa i życia zakonnego? Jakie zastosować środki i metody wychowawcze, by ten szczytny cel osiągnąć?

Konkretni ludzie, a nie wzniosłe ideały

Pierwszym i podstawowym narzędziem formacji jest osoba wychowawcy czy formatora. Żadna najwznioślejsza treść czy ideał, żadna nowoczesna technika czy metoda wychowawcza nie zastąpi tej postaci, z którą młodzi ludzie - klerycy, nowicjusze i nowicjuszki - się konfrontują i na której się wzorują. Analogicznie więc pierwszym i podstawowym kryterium, miernikiem dojrzałości kandydata do kapłaństwa lub życia zakonnego jest osoba formatora: wychowawcy, mistrza lub mistrzyni nowicjatu, ojca du­chownego itp. Jest to prawda w pewnym sensie oczywista, wpisana nawet w liturgię święceń, w czasie których biskup pyta o dojrzałość kandydatów, a odpowiedzialny za ich przygotowanie odpowiada: "Po zasięgnięciu opinii wiernych i osób odpowiedzialnych za ich przygotowanie zaświadczam, że uznano ich za godnych święceń".

Jak ta oczywista prawda przekłada się na odpowiednie przygotowanie formatorów? W jaki sposób formatorzy zdobywają umiejętności, które pozwalają im "widzieć, co w człowieku się kryje"? Czy jest to pozostawione indywidualnej trosce jednostki (osobiste talenty i umiejętności, zdrowy rozum, samodokształcanie się itp.), czy też korzysta on z osiągnięć współ­czesnej wiedzy i praktyki, jaką wypracowały nauki szczegółowe, takie jak psychologia, antropologia czy pedagogika? Warto szczególnie podkreślić, że w tym temacie nie wystarcza sama tylko teoria, gdyż praktyka, i to pod superwizją, jest tu czymś niezastąpionym i koniecznym.

Jak palący to problem, zobrazujmy na przykładzie pewnego powołania. Wyobraźmy sobie, że kleryk ostatniego roku seminarium w rozmowach z ojcem duchownym, a następnie z przełożonym sygnalizuje wyraźne obawy przed przyjęciem święceń. Wątpliwości uzasadnia trwającym od paru lat stanem zakochania w kobiecie. Formatorzy - znając z wcześ­niejszych sytuacji jego niepewność przy podejmowaniu decyzji i nie znajdując dostatecznych powodów, by wstrzymać święcenia - uspokajają go, dodają otuchy i zachęcają do przyjęcia święceń kapłańskich. I tak się dzieje. Po upływie kilku lat on jednak porzuca kapłaństwo i wiąże się ze wspomnianą kobietą. Dlaczego do tego doszło?

Gdyby poddać tę grupę osób drobiazgowemu przesłuchaniu, mogłoby się okazać, że nikt nie popełnił żadnego rażącego błędu i wszyscy poniekąd mieli rację: kleryk, który w równym stopniu obawiał się święceń, jak i jed­noznacznego porzucenia seminarium; ojciec duchowny i rektor, którzy zachęcali go do wytrwania w powołaniu pomimo trudności, znając go jako rzetelnego i przejrzystego człowieka. Ten pierwszy powoływałby się na własne wątpliwości i wahania, ci drudzy - na nieskazitelne opinie innych wychowawców i na wyniki badań psychologicznych, z których jednoznacznie wynikało, że jest zdrowy psychicznie. Czy jednak rzeczy­wiście wszyscy mają rację? Jest kilka powodów, dla których tak nie jest.

Formatorom zabrakło właściwych narzędzi do wyjścia naprzeciw syg­nalizowanym problemom. Na forum zewnętrznym oceniano kleryka w horyzoncie normy i patologii psychicznej (badania psychologiczne, opinie wychowawców, proboszczów czy współbraci itp.) i nie znaleziono nic budzącego wątpliwości. Na forum wewnętrznym ojciec duchowny oceniał go w horyzoncie cnoty i grzechu; i tu też nic nie wzbudziło żadnych poważnych wątpliwości. Zabrakło kogoś, kto byłby w stanie właściwie zin­terpretować jego obawy, pomógł dotrzeć do ich źródeł i "przepracować" je. Sygnalizowane trudności były bowiem znacznie subtelniejsze, czyli spoza horyzontu dobra i zła, normy i patologii. Można by je było zrozumieć w ho­ryzoncie dobra rzeczywistego i pozornego. Ten człowiek był powołaniowo niespójny, to znaczy przyłożył rękę do pługa, ale zaczął się oglądać wstecz. Jest bardzo prawdopodobne, że i po opuszczeniu stanu duchownego nie­dojrzałość emocjonalna dalej będzie zbierała kwaśne owoce w jego życiu. Badania potwierdzają tę tezę².

Badania psychologiczne, przeprowadzane zwykle przed wstąpieniem do kościelnych instytucji, są niezwykle pożyteczne, ale nie wystarczają. Pozwalają uniknąć przyjęcia osób chorych psychicznie lub poważnie zaburzonych oraz trudności związanych z ich obecnością w środowisku formacyjnym. Nie wykluczają jednak raz na zawsze wszystkich moż­liwych patologii. Wiadomo, że spora część chorób psychicznych rozwija się w późniejszym wieku, gdy osoby są już mocno zaawansowane w realizację powołania. Wiadomo ponadto, że tak zwana norma i pa­tologia wyznaczają tylko punkty graniczne bardzo szerokiego spektrum psychicznych trudności, od nerwic zaczynając, poprzez różnego rodzaju zaburzenia osobowości, aż po tak zwane zaburzenia z pogranicza (ang. borderline), dlatego otwarte pozostaje pytanie, czy przyjmować takie osoby i jak im realnie pomóc w ramach formacji. Tej pomocy nie sprzyja często praktyka seminaryjna.

Zwykle na konsultacje do psychologa trafiają nie ci, którzy się dobrze mają, ale ci, którym coś dolega. Ale to nie znaczy, że ci, co się dobrze mają, rzeczywiście reprezentują dobry stan. Wystarczy, że w seminarium kontakt z psychologiem w trakcie formacji jest sygnałem mechanizmu, który uruchamia proces wydalenia z instytucji, a momentalnie pomoc psy­chologiczna w praktyce staje się niemożliwa. Seminarzyści często ukrywają niepokojące ich symptomy i unikają kontaktu z fachowcami, przynajmniej w sposób jawny i wiadomy przełożonym. Taka mobilizacja zwykle jest pomyślna, ale tylko przez jakiś czas. Dlatego problemy wracają, ale już w znacznie bardziej nasilonym stopniu, gdy presja i kontrola środowiska praktycznie znika. Stąd biorą się w głównej mierze kryzysy pierwszych lat kapłaństwa.

Osobną kwestią jest rola wychowawców i formatorów oraz ich świa­domości złożonych procesów, które dzieją się wokół nich i w nich. Przede wszystkim muszą znać własne słabości i umieć uczyć się na bieżąco. Nic tak nie odsłania słabości jak piastowanie urzędów przełożeńskich czy ważne funkcje formacyjne, bo - zgodnie ze zdaniem jednego z wybitnych psy­chiatrów Ottona F. Kernberga - osobowość szefa rozkłada się na całą in­stytucję. Prawie w każdym środowisku zamkniętym można napisać spory podręcznik "O sposobach manipulowania przełożonym lub przełożoną", czyli o tym, co robić, żeby uzyskać jakieś pozwolenie lub przynajmniej zrobić dobre wrażenie. Wystarczy tylko uważnie posłuchać wypowiedzi podopiecznych.

Takie mechanizmy, jak przeniesienie czy przeciwprzeniesienie, "kozioł ofiarny", "gwiazda socjometryczna" czy inne, są doskonale znane i rozpra­cowane przez psychologię, więc trzeba, aby formator nie tyle je znał, co rozumiejąc je, wykorzystał do wspólnego wzrostu. Co jest bowiem czasem tragikomiczne: najbardziej zainteresowani tym zjawiskiem nie tylko nie zdają sobie z niego sprawy, ale doskonale poddają się manipulacjom. Nec Hercules contra plures.

Proces, a nie stan ostateczny

Nasuwa się kolejny problem: czy dojrzałość emocjonalna jest stanem, którego obecność należy stwierdzić u podopiecznych, czy też raczej punktem docelowym formacji? Innymi słowy, czy chodzi o dojrzałość czy dojrzewanie emocjonalne? Jest przynajmniej kilka powodów, które sugerują słuszność drugiej części tak postawionego dylematu.

Kandydatami do seminariów i zakonów bywają nierzadko osoby z trudnościami osobowościowymi lub emocjonalnymi, na przykład w dzieciństwie seksualnie molestowane lub wykorzystane, mające kłopot z własną płciowością czy orientacją seksualną, z rodzin patologicznych (np. z poważnym problemem alkoholowym) i inne. Trudno takim osobom jednoznacznie odmówić wstępu do struktur seminaryjnych czy zakonnych. Przecież Bóg powołuje tych, których sam chce. Pozostawienie ich jednak bez stosownej pomocy może skończyć się tragicznymi w skutkach pomyłkami.

Wiadomo przecież, że z dorosłych dzieci alkoholików łatwo zrobić "mę­czenników za wiarę", bo ich psychodynamika jest przystosowana do tego typu postaw. Tak zwani bohaterowie są w stanie oddać życie dla Boga i za Kościół, ale - i to jest ważne - tylko w nowicjacie, bo już w junioracie czy na studiach zacznie wychodzić na jaw ich nieprzystosowanie do życia wspól­notowego. Chrześcijańskie "umieranie dla siebie" nie może być oparte na psychicznym mechanizmie autodestrukcji. "Bezinteresowny dar z siebie" nie może być wyrazem dosłownej nienawiści do siebie, a cnota pokory nie powinna ukrywać nieświadomej potrzeby poniżania siebie.

Z drugiej strony, zarówno praktyka życiowa, jak i badania dowodzą, że osoby zdrowe i w zadowalającym stopniu dojrzałe emocjonalnie po­stawione w nowych i wymagających warunkach wspólnotowych czy apostolskich często "cofają się w rozwoju", to znaczy przyjmują postawy znacznie mniej dojrzałe i obronne niż tego należałoby się po nich spo­dziewać. Zjawisko takiej regresji jest dość powszechnie znane.

Szczęśliwszym sformułowaniem kwestii dojrzałości emocjonalnej byłoby zatem ujęcie jej nie jako stanu, ale raczej jako procesu i umiejętności adaptacji. Człowieka dojrzałego można rozpoznać przede wszystkim po jego zdolności do interakcji z otoczeniem, adaptacji i dojrzewania. W naszym kontekście możemy to ująć w dwie praktyczne rady.

Po pierwsze, oceniajmy zdolność do zmiany! Warto przede wszystkim znać trudności osoby, która wstępuje do seminarium czy zakonu. Warto pytać, jak sobie z nimi radzi i co myśli zrobić w przyszłości. Zdolność do narracji własnych stanów emocjonalnych i nazywania rzeczy po imieniu jest niewątpliwie przejawem dojrzałości emocjonalnej. Jeśli ktoś mówi: "Miałem trudności z masturbacją, ale to już rozdział zamknięty i chwała niech będzie Panu", to - choć niewątpliwie jest to powód do dziękowania Bogu, jednocześnie to także okazja do pytania: "A jak sobie wyobrażasz życie w celibacie w przyszłości?". Po jakości odpowiedzi można wiele prognozować, a przynajmniej rozróżnić, czy chodzi o podejście magiczne do życia ("Wszystkie trudności są już za mną i teraz będziemy w zakonie żyli długo i szczęśliwie"), czy też podejście realistyczne ("Nie jestem pewny, ale chcę nad tym pracować i szczerze o tym rozmawiać z kierownikiem duchowym").

Dojrzałość seksualna, czyli zdrowe przeżywanie tego wymiaru życia, jest ważnym elementem dojrzałości emocjonalnej, a trudności w tej sferze to papierek lakmusowy ludzkiej dojrzałości. Pytania o tę sferę są ważnym elementem formacji i nie można ich otaczać swoistym tabu, tylko dlatego, że prawo kanoniczne tego zabrania. To samo prawo kanoniczne zachęca formowanych do otwierania sumienia i to nie tylko przed duchownym, ale także przed prawowitymi przełożonymi.

Warto przywołać tu trudny i wstydliwy problem masturbacji. Jeszcze nie tak dawno fakt masturbacji był traktowany jako przeszkoda w dopusz­czaniu do święceń kapłańskich czy ślubów zakonnych, choć oczywiście było to znaczne uproszczenie, ale za to bardzo wygodne i praktyczne kry­terium dojrzałości. Czy ustrzegło ono Kościół od poważnych nadużyć w tej sferze? Można przypuszczać, że wprost przeciwnie: stłumiona seksualność wybucha w sposób niekontrolowany.

Po drugie, stosujmy prawo stopniowania, ale nie stopniujmy prawa. Tę zasadę obrazuje klasyczny konflikt starego i nowego - ewangeliczne stare bukłaki i młode wino (por. Mk 2, 22). Do starych zakonów lub tradycyjnych seminariów przychodzą młodzi, wychowani według nowoczesnych stan­dardów ludzie. Na początku poddaje się ich presji starodawnych reguł, na przykład kanonicznego milczenia, skromności wzroku, ustępowania pierwszeństwa przełożonym itp. Młoda krew jednak po pewnym czasie zaczyna się burzyć i kipieć. Niczym młode wino rozrywa stare bukłaki: kanoniczne milczenie nie jest przestrzegane, oczy strzelają na prawo i lewo, a przełożony czuje się niemal jak strażnik więzienny. Rodzi się poważny problem formacyjny: Czy ta młodzież jest chora i emocjonalnie niedojrzała, czy też nasze uświęcone tradycją reguły nie przystają do współczesności? Tak postawiony dylemat jest nierozstrzygalny, bo jednocześnie jest prawdą, że młodzież jest emocjonalnie niedojrzała, a święte reguły nic nie straciły na swej aktualności, są jedynie przedwcześnie zastosowane.

Trzeba sięgnąć po prawo stopniowania: szanując prawa natury, pro­wadzić stopniowo osoby do odkrycia głębi starodawnych reguł. Nie wolno natomiast stopniować prawa, tj. naginać reguły do współczesnego człowieka. Z tym drugim mamy do czynienia wtedy, gdy zaniża się standardy i to­leruje na przykład niewłaściwe, sprzeczne z wartościami postawy, mając niejasną nadzieję, że tym sposobem osiągnie się ostatecznie jakieś bliżej nieokreślone dobro. Nie jest to z pewnością postawa radykalizmu ewange­licznego, a jedynie pragmatyzm. Prawo stopniowania domaga się jednak konkretnych programów formacyjnych, które uwzględniają też pomoc duchową, a czasem terapeutyczną.

Podsumowując, warto podkreślić, że znacznie bardziej użyteczna od stwierdzenia stanu aktualnego dojrzałości emocjonalnej jest wery­fikacja zdolności do zmiany, elastyczność i wierność postaw, zdolność do przejmowania odpowiedzialności za samego siebie. Parafrazując znaną modlitwę AA, można by stworzyć modlitwę osoby dążącej do osiągnięcia pełnej dojrzałości: "Panie, pozwól mi być elastycznym, gdy tego wymaga okoliczność, lub twardo i odważnie bronić moich wartości, gdy takie jest wyzwanie chwili, ale nade wszystko daj mi mądrość, abym odróżniał jedno od drugiego. Amen".

Dojrzałość, a nie tylko inteligencja emocjonalna

Trudno rozwijać temat kryteriów dojrzałości emocjonalnej bez kon­frontacji z psychologicznym hitem ostatnich lat, który nosi nazwę inteli­gencji emocjonalnej. Ogromna kariera tego pojęcia, która poszła w parze z szeroką gamą propozycji warsztatowych i poradnikowych, sprawia, że nie możemy przejść obojętnie obok tego zjawiska, zwłaszcza gdy zaczyna ono być wykorzystywane w formacji kandydatów do kapłaństwa czy życia konsekrowanego.

Przede wszystkim dojrzałość nie jest tożsama z inteligencją emo­cjonalną. Banalny przykład. Oszust zwykle ma wyjątkowe umiejętności w odczytywaniu i regulowaniu emocji własnych i innych ludzi, ma więc wysoką inteligencję emocjonalną. Jednak nie nazwiemy go dojrzałym emocjonalnie, zwłaszcza gdy zaczyna nas naciągać na pożyczkę sporej kwoty, tłumacząc, że właśnie ukradli mu portfel i nie ma czym zapłacić za bilet powrotny do domu na drugim końcu świata. Oczywiście w takich sytuacjach nabieramy zwykle podejrzeń i używając własnej inteligencji emocjonalnej, próbujemy zdemaskować intruza. Ponieważ się to nie udaje, zwykle pozostaje w nas niesmak i rozdrażnienie. Nie daj Bóg, aby ktoś nam w takich kontekstach zacytował stosowny fragment Kazania na Górze: "Prosi cię ktoś o płaszcz, daj mu i suknię..." (por. Mt 5, 40).

Warto jednak i takie sytuacje wykorzystać do wzrostu i wglądu w ludzkie sumienia. Przecież życie kapłańskie czy zakonne jest często związane z posługą osób, które nie są uczciwe, ale przeciwnie: kradną, oszukują, nie dotrzymują słowa. Umiejętność wejścia w taki świat i pozostania jed­nocześnie wiernym swoim zasadom jest dobrym sprawdzianem własnej inteligencji emocjonalnej. To też jest przekucie w konkret zaleceń Pastores dabo Vobis, które mówi o "odgadywaniu trudności i problemów, ułatwianiu spotkania i dialogu, zdobywaniu zaufania i nawiązywaniu współpracy".

W kontekście naszych rozważań warto jednak życzliwym wzrokiem spojrzeć na eksplozję badań nad inteligencją emocjonalną. To stosunkowo młode dziedziny poszukiwań, ale bardzo obiecujące i wypełniające lukę w ogóle w sferze wychowania dzieci i młodzieży. Wymiar serca był przez wieki zapoznany i niedoceniany, dlatego warto go rozwijać i uzupełniać, krytycznie korzystając z osiągnięć nauki. Przy tym trzeba wsłuchać się w przestrogę twórców tego pojęcia, którzy nieco ironicznie tak komentują własne odkrycie: "Wydawałoby się, że formułując koncepcję inteligencji emocjonalnej, odkryliśmy, nie wiedząc o tym, panaceum dla poszcze­gólnych jednostek i dla całego społeczeństwa! [...] Namawiamy wycho­wawców i menadżerów do podtrzymywania obecnego zainteresowania inteligencją emocjonalną, ale również do sceptycznego traktowania bły­skawicznych programów proponowanych przez elokwentnych konsul­tantów - typu inteligencja emocjonalna «w pigułce»"³.