Wieczna lampka. Co oznacza i dlaczego zawsze się pali?

Wieczna lampka to jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli obecnych w katolickich świątyniach. Jej ciepłe, nieustannie płonące światło wskazuje na rzeczywistość większą niż ona sama - tajemnicę realnej obecności Chrystusa w Najświętszym Sakramencie. Nie jest to jedynie element dekoracyjny czy tradycyjny zwyczaj, lecz znak głęboko zakorzeniony w historii i teologii Kościoła.

Zwyczaj palenia wiecznej lampki w kościołach zaszczepił na ziemiach polskich bł. Wincenty Kadłubek. Pierwsza zapłonęła po jego powrocie z IV soboru laterańskiego przed tabernakulum na Wawelu. Czas propagowania tego zwyczaju w polskim i światowym Kościele nie jest przypadkowy. W XII wieku coraz częściej wprowadzano go i coraz wyraźniej podkreślano w kazaniach potrzebę większej czci Chrystusa eucharystycznego. Wynikało to z chęci przezwyciężenia pojawiających się we wcześniejszych wiekach błędów w rozumieniu Eucharystii.

Cześć dla obecności Chrystusa

Wiara w wyjątkowość Eucharystii ma w Kościele stały charakter. Do IX wieku nie znajdujemy jednak rozległych traktatów na temat realnej obecności Chrystusa w konsekrowanym chlebie i winie. Owszem, już ojcowie Kościoła nauczali, że spożywana podczas mszy krew jest tą samą, która spływała z ran Chrystusa, a ciało tym samym, które wisiało na krzyżu, ale chociaż prawda ta w ich oczach jawiła się jako oczywista, w IX wieku na skutek silnych przemian kulturowych, determinujących nową wrażliwość i nowy sposób postrzegania świata, zrywających ze starożytną myślą metafizyczną, pojawiły się błędy kwestionujące realną obecność Chrystusa w Eucharystii lub tożsamość Chrystusa eucharystycznego i Chrystusa wcielonego. Jednym z większych herezjarchów w tej kwestii był niejaki Berengariusz z Tours. Głosił on, że Eucharystia nie jest prawdziwym Ciałem i Krwią Chrystusa, ale jedynie Jego symbolem. Tezy Berengariusza zostały oczywiście potępione, a on sam nakłoniony do wyznania wiary Kościoła. Dokładnie rzecz biorąc, sformułowano wyznanie z wprost wypowiedzianą prawdą o tym, że Eucharystia jest prawdziwym Ciałem Chrystusa, poczętym z Najświętszej Maryi Panny, a potem cierpiącym na krzyżu, zmartwychwstałym, w którym Pan Jezus zasiada po prawicy Ojca.

Przypomnienie czcigodnej nauki o Eucharystii w opozycji do rodzących się herezji rodziło także potrzebę symbolicznego uzewnętrznienia tej prawdy w znakach towarzyszących kultowi w Kościele. W tym czasie zrodziły się więc nowe formy pobożności eucharystycznej jak adoracja, procesje itp. Również zwyczaj palenia lampki eucharystycznej jest wyrazem potrzeby oddania większej czci prawdziwie obecnemu Chrystusowi.

Nakaz biblijny

Zwyczaj palenia znicza przed tabernakulum nawiązuje w swojej teologicznej wymowie do starotestamentalnego nakazu z Księgi Wyjścia, wskazującego potrzebę nieustannego podtrzymywania ognia przed miejscem najświętszym przybytku. Zresztą nie jest to jedyny fragment mówiący o symbolicznym znaczeniu ognia i światła jako znaków towarzyszących obecności Boga. Ten naturalny symbol, w rożnych obrządkach religijnych wskazujący na obecność tego, co święte, szczególnie w starotestamentalnej tradycji nabiera wyjątkowego wyrazu. Bóg objawia się w ogniu, a jego atrybutem jest światłość.

Jednoznaczne stwierdzenie i wyznawanie tożsamości Chrystusa historycznego i uwielbionego z Chrystusem eucharystycznym domagało się zatem podkreślenia tej szczególnej wyjątkowości i świętości Eucharystii. Co więcej, symbol nieustannie płonącego ognia w czasach średniowiecza był bardziej sugestywny niż dzisiaj. Zaznaczyć należy, że przepisy liturgiczne Kościoła już wcześniej nakazywały palenie świec podczas sprawowania kultu Bożego, czyli w trakcie odprawiania mszy świętej. Kiedy narodził się zwyczaj adoracji Najświętszego Sakramentu, wytworzyła się reguła nakazująca, by wystawionej w monstrancji Hostii towarzyszyło sześć zapalonych świec. Przed tabernakulum miała zaś nieustannie palić się lampa. Zwyczaje te są o tyle istotne, gdyż w średniowieczu podtrzymywanie ognia świecy było bardzo kosztowne. Świece, wytwarzane jedynie z wosku pszczelego, były towarem luksusowym, toteż zapalanie ich podczas liturgii rzeczywiście, również w sposób ekonomiczny i materialny, podkreślało uroczysty charakter wydarzenia, w którym uczestniczył Kościół. Tak samo kosztowna reguła palenia sześciu świec podczas adoracji uwydatniała wartość i godność Tego,

który był adorowany w Hostii. Nieustanne podtrzymywanie ognia przed tabernakulum nawet w czasie, kiedy w kościele nikt nie przebywa, mogło w średniowieczu wydawać się wręcz rozrzutnością. Jednakże jeśli w konsekrowanej Hostii widziało się stale obecnego prawdziwego Chrystusa, dla takiego Pana nic nie mogło być zbyt cennym i wygórowanym darem.

Co ciekawe, ten wzgląd ekonomiczny był zrozumiały dla chrześcijan jeszcze na początku XX wieku. W pierwszej połowie ubiegłego stulecia, już w świecie przecież nowoczesnym i zelektryfikowanym, Kościół w pierwszym odruchu zabraniał używania lamp elektrycznych - wydawały się one za mało dostojne i zbyt powszednie do wyrażania czci dla samego Boga…

Zabezpieczenie przeciwko herezjom

Warto zaznaczyć, że szczególny moment wzmożonej troski i potrzeby nieustannego świecenia znicza eucharystycznego przed tabernakulum zbiegł się z przykrym wydarzeniem reformacji. Ponieważ protestantyzm w różnoraki sposób kwestionował stałą obecność Chrystusa w konsekrowanej Hostii, Kościół swoją pieczę wyraził w formie prawnej i wprowadził obligatoryjny zwyczaj palenia wiecznej lampki.

Jak widać, symbol i znak pojmowany dzisiaj jako drobny, w historii i tradycji Kościoła miał niebagatelne znaczenie, gdyż wiąże się, co podkreśla w swojej wymowie, z niezwykle ważną realną obecnością Chrystusa w Eucharystii, którą należy rozumieć w sposób jednoznaczny.

Co konkretnie oznacza sformułowanie, że Eucharystia jest Ciałem Pańskim? Wskazuje ono, że Hostia, mówiąc niedelikatnie, nie jest fragmentem tkanki ciała Chrystusa. Ciało posiada w tym wyrażeniu znaczenie całościowe i egzystencjalne. Oznacza całą osobę Chrystusa, zatem w konsekrowanych postaciach Ciała i Krwi obecny jest cały Chrystus. Tę prawdę ma na myśli Kościół, mówiąc, że Najświętszy Sakrament jest dokładnie tym samym ciałem, które poczęło się z Ducha Świętego w łonie Najświętszej Maryi Panny, cierpiało na krzyżu i zmartwychwstało. Co więcej, orzekł on uroczyście, że w Najświętszym Sakramencie Chrystus jest obecny rzeczywiście, prawdziwie i substancjalnie. Oznacza to obecność wraz z duszą i ciałem oraz bóstwem. Zatem konsekrowana Hostia to w istocie sam Chrystus.

Tożsamość Chrystusa z Eucharystią

W związku z powyższym Eucharystię należy utożsamiać z samym Panem Jezusem, który aktualnie siedzi po prawicy Ojca, jest z Niego zrodzony i Jemu współistotny, i przyjdzie sądzić żywych i umarłych. Oznacza to nie tyle istnienie Chrystusa w konsekrowanej Hostii, ile jej bycie Chrystusem. Dobitnie stwierdził tak św. Tomasz z Akwinu w "Sumie teologii". W artykule 3 zagadnienia 81 części III zadaje pytanie: "Czy Ciało Chrystusa, które On spożył i dał uczniom [podczas Ostatniej

Wieczerzy], mogło doznawać cierpień?". Odpowiada później, że w Wielki Czwartek w Wieczerniku Chrystus w swoim fizycznym ciele podlegał cierpieniom, gdyż nie było ono jeszcze zmartwychwstałe. Natomiast Eucharystia nie jest substytutem Jego obecności lub alternatywnym jej miejscem, ale dokładnie tym samym ciałem i tym samym Chrystusem! Zatem, jak twierdzi św. Tomasz, ciało eucharystyczne mogło cierpieć i rzeczywiście cierpiało, kiedy Chrystusowi były zadawane rany. Nie mogło doznać cierpienia w samej swej sakramentalnej postaci, tzn. nie dało się zadać cierpienia samej Hostii, ale zadanie cierpienia Chrystusowi w Jego fizycznej postaci skutkowało cierpieniem Chrystusa w Hostii, gdyż jest to ten sam Chrystus. Zatem obecność Chrystusa w Eucharystii polega na absolutnej i rzeczywistej tożsamości Jego ciała fizycznego z ciałem eucharystycznym.

W następnym artykule św. Tomasz idzie jeszcze dalej i zadaje pytanie: "Czy Chrystus byłby umarł w Eucharystii, gdyby Ciało Jego było przechowywane w puszce lub konsekrowane przez jednego z apostołów podczas Jego śmierci na krzyżu?". Odpowiada na nie również twierdząco: "W sakramencie byłby ten sam Chrystus, który był na krzyżu. Skoro umarł na krzyżu, to umarłby również w przechowywanym sakramencie […]. Wszystko, co dotyczy Chrystusa zasadniczo, możemy odnieść do Niego w Jego postaci właściwej, tak samo jak do Niego w sakramencie. Chodzi tu o takie momenty jak: życie i śmierć, ubolewanie, związek ciała z duszą itp.".

Oczywiście od czasu zmartwychwstania ciało Chrystusa nie podlega już cierpieniu. Tym samym jednak jest otoczone jeszcze większą czcią.

Kult należny Bogu

Kościół podczas soboru trydenckiego wyciągnął jednoznaczne wnioski: "Nie ma więc żadnej wątpliwości, że wszyscy wierzący w Chrystusa, zgodnie ze zwyczajem zawsze przyjmowanym w Kościele katolickim, winni oddawać Najświętszemu Sakramentowi kult uwielbienia należny prawdziwemu Bogu. Powinności adoracji nie umniejsza fakt, że Chrystus Pan ustanowił go w celu spożywania. Wierzymy bowiem, że jest w nim obecny ten sam Bóg, o którym przedwieczny Ojciec mówi, wprowadzając go na świat: «Niech oddają Mu pokłon wszyscy Aniołowie Boży», przed którym «upadli i pokłonili się Mędrcy», którego adorowali apostołowie w Galilei, wedle świadectwa Pisma" (Dekret o Najświętszym Sakramencie Eucharystii, rozdział 5a).

Ze względu na tożsamość Eucharystii i żywego Chrystusa uwielbionego w niebie należy się jej dokładnie taki sam kult jak samemu Bogu i Chrystusowi. W tym miejscu trzeba dopowiedzieć, że Kościół zawsze otaczał czcią przedmioty związane z kultem, między innymi oddawał cześć ludziom świętym i ich relikwiom, a także świętym obrazom. Nie jest ona jednak taka sama, jak ta, którą darzy się Boga. Wszystko, co święte Jego świętością, otaczane jest właśnie czcią (łac. dulia), natomiast jedynie samemu Bogu wierni winni są uwielbienie i adorację (łac. latria). W powyższym fragmencie dekretu o czci Eucharystii stwierdza się właśnie, że Najświętszemu Sakramentowi powinno oddawać się kult (latria) uwielbienia należny samemu Bogu. Nie umniejsza tego fakt, że Eucharystia została nam podarowana jako pokarm. Niestety coraz częściej usprawiedliwieniem dla pomniejszenia czci lub zakwestionowania w ogóle kultu eucharystycznego staje się twierdzenie, że przecież Chrystus dając Eucharystię, nie powiedział "bierzcie i patrzcie", ale "bierzcie i jedzcie". Zatem Eucharystii winniśmy adorację: pokłon, jaki królowie oddali Dzieciątku, jaki aniołowie dają Przedwiecznemu, jakim uczniowie obdarzają wstępującego do nieba Pana. I rzeczywiście taki kult w Kościele trwa, a w niektórych miejscach nawet się umacnia. Adorujemy Najświętszy Sakrament. Robimy to, klęcząc, gdyż nasza zewnętrzna postawa nie jest bez znaczenia, o czym zresztą przypominał wspomniany sobór trydencki w jednej z anatem do przytaczanego dekretu: "Gdyby ktoś mówił, że w świętym sakramencie Eucharystii nie należy adorować Chrystusa, Jednorodzonego Syna Bożego, kultem uwielbienia, również zewnętrznym, i dlatego nie należy czcić go w szczególnych uroczystościach świątecznych, ani uroczyście obnosić w procesjach zgodnie z chwalebnym i powszechnym obrzędem i zwyczajem świętego Kościoła, ani publicznie wystawiać dla ludu, aby był adorowany, i że jego czciciele są bałwochwalcami - niech będzie wyklęty" (Kanony o Najświętszym Sakramencie Eucharystii, nr 6). W tę logikę wpisuje się właśnie zwyczaj nieustannego palenia znicza przed tabernakulum. Wieczna lampka nie podkreśla tajemnicy boskiego pokarmu, ale stałą Bożą obecność.

Świętość Eucharystii

Świętość Eucharystii jest zatem nieskończona, nieustająca i nieograniczona, gdyż odnosi się do świętości samego Chrystusa. Eucharystia nie jest jedynie substytutem czy symbolem obecności Boga, ale samym Bogiem. O tym właśnie ma przypominać wieczna lampka: nie wskazuje ona na inny symbol i znak, ale na rzeczywistość.

W przeszłości ów znak był o wiele bardziej sugestywny niż obecnie, co, jak się wydaje, dowodzi umniejszeniu jego znaczenia we współczesnym świecie: cześć Chrystusa eucharystycznego zanika i się zmienia. Warto więc wracać do korzeni - zarówno w rozumieniu czcigodności Eucharystii, jak i pojmowaniu głębi oraz powagi świętych znaków Kościoła, wskazujących na świętą obecności Boga pośród nas - w tym przypadku wiecznej lampki.

Ojciec Jan Strumiłowski - cysters, doktor habilitowany teologii dogmatycznej, wykładowca Wyższego Seminarium Duchownego w Kielcach. Zajmuje się teologią piękna, teologią trynitarną i chrystologią oraz związkiem teologii z współczesnymi trendami myślowymi, szczególnie postmodernizmem.