Ekumenizm po Polsku

Polska może poszczycić się posiadaniem gremium ekumenicznego, które zaistniało przed powstaniem Światowej Rady Kościołów. Polska Rada Ekumeniczna swymi korzeniami sięga czasów II wojny światowej. Formalnie została zarejestrowana w 1946 roku, tj. dwa lata przed oficjalnym powołaniem do życia Światowej Rady Kościołów.

W jej skład wchodzi aktualnie siedem Kościołów:

− Kościół Chrześcijan Baptystów,

− Kościół Ewangelicko-Augsburski,

− Kościół Ewangelicko-Metodystyczny,

− Kościół Ewangelicko-Reformowany,

− Kościół Polskokatolicki,

− Kościół Starokatolicki Mariawitów,

− Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Status członków stowarzyszonych posiada Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Towarzystwo Biblijne w Polsce.

Komisja (obecnie Rada) Konferencji Episkopatu Polski ds. Ekumenizmu została powołana do życia przez Konferencję Episkopatu Polski dnia 10 lutego 1966 r.

Każda diecezja posiada przy kurii biskupiej referat lub referenta odpowiedzialnego za pracę ekumeniczną w diecezji. W grudniu każdego roku odbywa się Ogólnopolski Zjazd Referentów Ekumenicznych ze wszystkich polskich diecezji.

Dokonania polskiego ekumenizmu duchowego (i duszpasterskiego)

Do kalendarza życia Kościołów w Polsce na stałe wszedł Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan. W większych miastach i w seminariach duchownych urządzane są z chrześcijanami różnych wyznań wspólne nabożeństwa. Stosuje się gościnną wymianę kaznodziei. Materiały na ten Tydzień, przygotowywane wspólnie przez Światową Radę Kościołów i Papieską Radę ds. Jedności Chrześcijan, są tłumaczone i adaptowane do warunków polskich przez Radę Konferencji Episkopatu Polski ds. Ekumenizmu oraz Polską Radę Ekumeniczną. Od 1998 r. ukazuje się ona w Polsce w postaci broszury.

W 2010 r. polskie środowisko ekumeniczne miało zaszczyt przygotowywać materiały na Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan na 2012 r., które po adaptacji przez Światową Radę Kościołów i Papieską Radę ds. Jedności Chrześcijan będą rozesłane na cały świat.

Coraz częściej, również poza styczniem, zwykle w większych miastach lub w niektórych klasztorach urządzane są stałe cykle nabożeństw ekumenicznych przez cały rok, raz w miesiącu.

Wielki Post bywa w Polsce czasem wielu ekumenicznych Dróg Krzyżowych.

Polska młodzież pielgrzymuje do wspólnoty ekumenicznej w Taizé oraz licznie bierze udział w organizowanych przez tę wspólnotę Europejskich Spotkaniach Młodych.

Od 1993 r. odbywają się w sierpniu piesze ekumeniczne pielgrzymki do Wilna. Od roku 2001 wyruszają one z Białegostoku. Pielgrzymi mają do pokonania 280 km w ciągu 10 dni, nawiedzając po drodze prawosławne i katolickie kościoły.

Od 2005 roku odbywają się pielgrzymka pomiędzy Magdeburgiem a Gnieznem, szlakiem cesarza Ottona III, z udziałem protestantów i katolików. W ciągu kilku lat ustaliła się formuła oficjalnej pielgrzymki. Wyrusza ona na przemian - raz z Gniezna, raz z Magdeburga, do grobu św. Wojciecha. Pielgrzymka ma charakter kameralny, co roku uczestniczy w niej kilkadziesiąt osób.

Charakter ekumeniczny, międzynarodowy oraz wielokulturowy, posiadają Zjazdy Gnieźnieńskie (obecna formuła od tzw. IV Zjazdu Gnieźnieńskiego w 2003 r.). Są one forum dialogu ekumenicznego i międzyreligijnego oraz miejscem debaty, modlitwy i świadectw. Ich tematy (przykładowo: Quo vadis, Europo?, Europa dialogu, Człowiek drogą Europy, Rodzina nadzieją Europy) odzwierciedlają najbardziej palące problemy społeczeństw europejskich. Przykładowo, jednym z ważniejszych znaków wspólnoty duchowej chrześcijan podczas tegorocznego Zjazdu (2010 r.) była "Ekumeniczna Droga Życia".

Od 1994 roku, tradycyjnie w maju, odbywają się w Polsce Ekumeniczne Dni Biblijne. W niektórych miastach jego obchody wyszły z kościołów do ratuszy i domów kultury.

Polskie kobiety włączyły się w inicjatywę Światowych Dni Modlitwy Kobiet. W ponad stuletniej historii tej inicjatywy ekumenicznej liturgię tego nabożeństwa na rok 2005 po raz pierwszy napisały Polki.

Coraz bardziej opieka duszpasterska szpitali, więzień i wojska, bierze pod uwagę zróżnicowanie wyznaniowe. Oprócz wojskowego ordynariatu katolickiego istnieje także ordynariat prawosławny i ewangelicki. W niektórych szpitalach istnieją ekumeniczne kaplice.

Dokonania polskiego ekumenizmu praktycznego

W Polsce wzajemna pomoc charytatywna istniała w trudnych latach 1981-1985. Gdy zaczęły napływać dary zagraniczne Kościół katolicki otrzymywał pokaźną ich ilość z krajów protestanckich za pośrednictwem Kościołów protestanckich w Polsce. Także strona katolicka wspomagała darami inne społeczności wyznaniowe w początkach stanu wojennego, gdy do tamtych Kościołów dary te jeszcze nie dotarły.

Trzy organizacje charytatywne, rzymskokatolicka Caritas, luterańska Diakonia i Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Eleos, zacieśniły wzajemną współpracę. Prowadzą one jadłodajnie, świetlice socjoterapeutyczne, opiekują się osobami niepełnosprawnymi, starszymi i chorymi. Od 2000 r. charakter ekumeniczny posiada prowadzone przez te organizacje w okresie Adwentu i Bożego Narodzenia "Wigilijne Dzieło Pomocy Dzieciom".

Ekumenizmem praktycznym jest także współpraca między Kościołami w wydawaniu książek. Nakładem dominikańskiego Stowarzyszenia Kairos i wydawnictwa jezuitów WAM ukazał się w roku 2001 Katechizm Kościoła Prawosławnego (publikacja jest tłumaczeniem dzieła francuskich teologów prawosławnych z 1991 r.).

Pierwszy w Polsce ekumeniczny przekład Nowego Testamentu i Psalmów zaprezentowano w 2001 r. W pracach uczestniczyło 30 tłumaczy z 11 Kościołów i Wspólnot kościelnych. Przekład respektuje Wytyczne do współpracy międzywyznaniowej w tłumaczeniu Biblii, opracowane w 1987 r. przez Papieską Radę ds. Jedności Chrześcijan i Zjednoczone Towarzystwo Biblijne.

W Polsce istnieje także ekumeniczna współpraca muzyków chrześcijańskich. W ostatnich lata powstało środowisko, a nawet swego rodzaju subkultura ludzi, których jednoczy śpiewana Ewangelia (od 1998 r. Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej "Song of songs" w Toruniu i od 2001 r. w Krakowie coroczne targi "Muzyka Chrześcijan".

Wśród nowych przedsięwzięć warto jeszcze wspomnieć o projekcie "Pojednanie w Europie - zadaniem Kościołów na Ukrainie, Białorusi, w Polsce i w Niemczech", który powstał z inicjatywy Komisji Kontaktów Polskiej Rady Ekumenicznej i Kościoła Ewangelickiego Niemiec w maju 1995 r.

Ważną inicjatywą są prace nad wspólnym dokumentem katolicko-prawosławnym na temat wkładu Kościołów w dzieło pojednania między narodami Rosji i Polski. Prace rozpoczęto w tym roku.

Dokonania polskiego ekumenizmu doktrynalnego

Doniosłym wydarzeniem jest Deklaracja Kościołów chrześcijańskich w Polsce o wspólnym uznaniu sakramentu chrztu, uroczyście podpisana 23 stycznia 2000 r. w Warszawie przez zwierzchników sześciu Kościołów zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekumenicznej (z wyjątkiem Kościoła Baptystów) i Kościół rzymskokatolicki i bizantyjsko-ukraiński w Polsce.

W 2002 r. rozpoczęły się obrady Wspólnej Komisji Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i Kościoła Bizantyjsko-Ukraińskiego w Polsce. Na spotkaniu poruszano tematy dotyczące świątyń, których prawo własności lub użytkowania było sporne w wyniku akcji przesiedleńczych. Komisja doszła do porozumienia, które zostało zaakceptowane przez władze państwowe.

W Polsce zakończyła się I faza dialogu katolicko-mariawickiego. Prace, prowadzone w latach 1997-2010, koncentrowały się m. in. na cennych dokumentach które udało się uzyskać z archiwum Kongregacji Nauki Wiary. Chodzi o nieznane żadnej ze stron archiwalia z lat 1903-1909 dotyczące genezy rozłamu katolicko-mariawickiego, zwłaszcza oceny objawień s. M. Kozłowskiej.

Dialog dotyczy jednak tylko Starokatolickiego Kościoła Mariawitów (z siedzibą biskupa naczelnego w Płocku), nie zaś Kościoła Katolickiego Mariawitów (to oficjalna nazwa tej grupy wyznaniowej; główna siedziba to Felicjanów), w której doktrynie pojawiły się poważne błędy trynitarne. Sakrament chrztu udzielany w tej ostatniej jest uważany za wątpliwy.

Trwa także dialog Kościoła Rzymskokatolickiego z Kościołem Polskokatolickim. Prace Zespołów ds. Dialogu pomiędzy obu Kościołami posiadają kierunek historyczny (postać ks. bpa F. Hodura), teologiczny (sakramenty, rola Biskupa Rzymu, liturgia), duszpasterski i prawny.

Odbywają się także spotkania Bilateralnego Zespołu Katolicko-Prawosławnego. Tematem ostatnich spotkań jest m. in. treść wspólnych katechez przedmałżeńskich.

Na temat małżeństw o różnej przynależności kościelnej kontynuuje prace Komisja ds. Dialogu Episkopatu Polski oraz Polskiej Rady Ekumenicznej. Strony zapoznały się z rozwiązaniami przyjętymi przez Kościoły w innych krajach. Uznano, że podstawę dla opracowania dokumentu polskiego stanowić może dokument włoski.

Jednym z ważnych wymiarów ekumenizmu jest praca akademicka. Pierwszą interkonfesyjną uczelnią teologiczną jest Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie powstała w 1954 r. Jest to obecnie jedyna uczelnia chrześcijan-niekatolików. Prowadzi ona zajęcia w trzech sekcjach: ewangelickiej, prawosławnej i starokatolickiej.

Nie jest to jednak jedyne miejsce kształcenia duchownych i świeckich niekatolików. Katedry, zakłady lub sekcje teologii ekumenicznej istnieją w znakomitej większości polskich uczelni czy wydziałów teologicznych. Raduje coraz większa liczba ekumenicznych publikacji naukowych. Przy okazji warto wspomnieć, że 20 sierpnia br. patriarcha ekumeniczny Bartłomiej I otrzymał tytuł doktora honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Braki polskiego ekumenizmu

Pierwszym brakiem polskiego ekumenizmu jest dysproporcja między ekumenizmem "na szczytach" a ekumenizmem "na dołach". Ma się ciągle wrażenie, że zbyt wąski krąg ludzi zaangażowany jest w kontakty ekumeniczne. Oficjalne dialogi i działalność akademicka powinny podlegać procesowi recepcji przez duchowieństwo, a dzięki nim, przez wiernych. Tydzień Powszechnej Modlitwy o Jedność Chrześcijan jest obchodzony bardziej uroczyście w dużych miastach, zwłaszcza w stolicach diecezji i w seminariach duchownych. Gorzej jest już z mniejszymi miastami i wioskami.

Trudność stanowi także istniejący w świadomości wielu wiernych krzywdzący schemat, który utożsamia religijność z narodowością, typu: Polak - Katolik, Niemiec - Protestant, Rosjanin - Prawosławny.

Ponieważ Kościół Rzymskokatolicki jest w Polsce kościołem większościowym, wynikiem tego bywa poczucia obcości i lęku przed osobami innego wyznania. Wierni Kościoła rzymskokatolickiego raczej słabo znają ewangelików czy prawosławnych. Także słaba jest znajomość pomiędzy prawosławnymi a ewangelikami, gdyż główne ośrodki tych wyznań ulokowane są na przeciwległych krańcach Polski.

Negatywnym zjawiskiem jest także pojawiający się od czasu do czasu prozelityzm. Polega on często na wykorzystywaniu niewiedzy wiernych lub lokalnych konfliktów. Zarzut prozelityzmu stawia się w Polsce zwłaszcza kościołom młodym, z grupy tzw. kościołów wolnych. Odnosi się czasem wrażenie, że za bardzo budują one swoją tożsamość na krytyce tzw. tradycyjnych kościołów historycznych.

Bolesnym wydarzeniem jest zmiana przynależności wyznaniowej niektórych duchownych. Dotyczy to zwłaszcza duchownych rzymskokatolickich, którzy przeszli do innego Kościoła (najczęściej Polskokatolickiego). Przykładem reakcji na te fakty musiały być niektóre zarządzenia dotyczące przebiegu nabożeństw ekumenicznych − do świątyń katolickich nie zaprasza się z posługą słowa lub z wyróżnioną funkcją liturgiczną tych osób, które w przeszłości porzuciły kapłaństwo lub życie zakonne albo też zmieniały zwą przynależność do wspólnoty wyznaniowej.

Istnieje napięcie w relacjach grekokatolicko-prawosławnych. W grę wchodzi ciągle różniąca nas ocena Unii Brzeskiej i zjawiska uniatyzmu. Zdarzały się wypadki odmowy uczestnictwa we wspólnych nabożeństwach.

Można byłoby jeszcze życzyć sobie, aby Kościoły chrześcijańskie w Polsce w większej ilości spraw mówiły jednym głosem. Dotyczy to ustosunkowania się do wydarzeń na arenie ogólnoświatowej, europejskiej czy krajowej, a także w sprawie moralnej oceny niektórych zjawisk.

Wyzwania polskiego ekumenizmu - formacja w duchu Vaticanum II

Dyrektorium ekumeniczne zauważa, że środowiskami formacji ekumenicznej wszystkich wiernych są miejsca, w których rozwija się stopniowo dojrzałość ludzka i chrześcijańska, zmysł społeczny i komunia (nr 65-69). Szczególne znaczenie posiada tutaj rodzina, parafia, szkoła, zrzeszenia i ruchy kościelne. Wśród zasadniczych środków formacji Dyrektorium (nr 59-63) wymienia: słuchanie i przepowiadanie Słowa Bożego, katechezę, liturgię i życie duchowe. Jak można zauważyć, formacja ekumeniczna zależy od integralnej formacji chrześcijańskiej: biblijnej, liturgicznej, doktrynalnej, duchowej i ludzkiej.

Natomiast wśród szczegółowych zagadnień, które sprzyjają ekumenizmowi wśród wiernych Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce, można byłoby wyliczyć:

· znajomość Pisma Świętego i nauki własnego Kościoła,

· zdrowy kult maryjny (akcentowanie tajemnicy Bożego Macierzyństwa, trafny teologicznie dobór pieśni),

· nie wynoszenie objawień prywatnych ponad objawienie publiczne,

· ukazywanie prymatu liturgii nad innymi nabożeństwami,

· sztuka modlitwy,

· zachowywanie "hierarchii prawd wiary" (Dekret o ekumenizmie nr 11) w przepowiadaniu.

Na zakończenie można stwierdzić, że wewnątrz naszego Kościoła wszystkie wysiłki, które sprzyjają wprowadzaniu w życie "wielkiego katechizmu naszych czasów" - Soboru Watykańskiego II (według powiedzenia Pawła VI), są wysiłkami w pełni ekumenicznymi. "Katechizm" ten będzie obchodził niebawem półwiecze i ciągle oczekuje na pełne wprowadzenie w życie.