Podatki instytucji kościelnych i duchownych w Polsce

Temat finansów Kościoła jest niezwykle ciekawy, a przynajmniej tak wynika z pobieżnej analizy treści rozmów w trakcie spotkań rodzinnych czy towarzyskich wielu Polaków… Nie powinno to nikogo dziwić, bo przecież większość naszych rodaków jest katolikami, a więc mają także swój – większy bądź mniejszy – udział w budowaniu Kościoła nie tylko w sferze duchowej.

Wśród licznych kwestii związanych z materialną stroną Kościoła pojawia się czasem kwestia podatków.

Można nawet spotkać się ze zdaniem, że instytucje kościelne i księża podatków w ogóle nie płacą. Jest to oczywista nieprawda, samo jednak zjawisko dowodzi, że ludziom brakuje jasnych informacji na temat uregulowań prawnych i praktyki fiskalnej w odniesieniu do Kościoła w Polsce.

Kościół, czyli kto?

Kościół katolicki i Rzeczpospolita Polska są względem siebie niezależne i autonomiczne. Prawnie stosunek państwa do Kościoła został określony przez Konkordat z 28 lipca 1993 r. między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską oraz przez ustawę z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Rzeczpospolita Polska uznaje osobowość prawną Kościoła katolickiego oraz wszystkich instytucji kościelnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie prawa kanonicznego. O tworzeniu nowych osób prawnych strona kościelna ma obowiązek powiadamiać kompetentne organy państwowe.

Opodatkowaniu podlegają zarówno kościelne osoby prawne jak i osoby duchowne. O kogo konkretnie chodzi? Kościelnymi osobami prawnymi są liczne jednostki organizacyjne typu: Konferencja Episkopatu Polski, metropolie, archidiecezje, diecezje, parafie zarządzane przez proboszczów czy prowincje zakonne. Poza tym status osoby prawnej mogą mieć także instytucje prowadzone przez Kościół. Są nimi m.in.: Caritas Polska, Caritas diecezjalne, seminaria duchowne, Katolicki Uniwersytet Lubelski czy Papieskie Dzieła Misyjne.

Każda kościelna osoba prawna odpowiada tylko za zobowiązania własne. Podobna niezależność odnosi się do odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe. Wszystkim kościelnym osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia oraz praw, także prawo zarządzania swoim majątkiem. Czynności te muszą być oparte na powszechnych zasadach zawartych w kodeksie cywilnym. Kościół nie jest w tym względzie niczym wyróżniony. Różnica w zakresie stosowania prawa względem innych podmiotów ma miejsce w przypadku prawa podatkowego, celnego i rachunkowości, o czym w dalszej części artykułu.

Zupełnie oddzielną grupę w określaniu podmiotu prawa podatkowego, stanowią osoby duchowne. Kościelne osoby prawne podlegają przepisom opodatkowania od osób prawnych, a duchowni – od osób fizycznych. Kogo jednak dotyczy pojęcie „osoba duchowna” czy „duchowny”?

W polskich przepisach nie ma legalnej (tzn. wiążącej) definicji tego pojęcia, mimo że pojawia się ono tam wielokrotnie, w dodatku mając różne znaczenia… W ustawach dotyczących opodatkowania duchownych należy przyjąć, że ustawodawca użył potocznego rozumienia pojęcia. Oznacza ono wyodrębniony stan obejmujący osoby sprawujące kult religijny. Wśród katolików w jego zakres wejdą nie tylko wyświęceni kapłani (jak definiuje to pojęcie Kodeks Prawa Kanonicznego), ale także np. zakonnicy i zakonnice, ale już nie świeccy pracujący w szkołach jako katecheci czy w instytucjach kościelnych.

Ustalając, kto podlega opodatkowaniu osób duchownych, można też wskazać na osoby, które są wymienione w ustawie z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne. Są nimi: proboszczowie, wikariusze, osoby duchowne pełniące czasowo funkcje proboszczów, lub kierujące jednostkami kościel¬nymi mającymi administrację w wydzielonych częściach parafii, takie jak wikariaty eksponowane, kuracje, lokacje itd., rektorzy i inne osoby duchowne kierujące jednostkami kościelnymi, mającymi samodzielną administrację bez wydzielonej części parafii, osoby duchowne nie pełniące funkcji proboszczów, wikariuszy i rektorów, które osiągają przychody z tytułu opłat otrzymywanych za pełnione funkcje o charakterze duszpasterskim.

Podatki kościelnych osób prawnych

Kościół katolicki podlega ogólnym zasadom prawa podatkowego, a uregulowania szczegółowe zawierają ulgi i zwolnienia podatkowe. O tych „przywilejach” Kościoła sporo się mówi i pisze, spróbujmy spokojnie się im przyjrzeć.

Ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych w art. 17 ust 4a-4b wprowadza zwolnienie kościelnych osób prawnych z podatku od:

a) dochodu z niegospodarczej działalności statutowej;

b) dochodu z pozostałej działalności, o ile uzyskane dochody zostaną przeznaczone na cele wskazane w ustawie, takie jak: kultu religijnego, oświatowo-wychowawcze, naukowe, kulturalne, charytatywno-opiekuńcze, konserwacje zabytków, prowadzenie punktów katechetycznych, inwestycje sakralne w zakresie: budowy, rozbudowy i odbudowy kościołów oraz kaplic, adaptację innych budynków na cele sakralne, a także inwestycji przeznaczonych na punkty katechetyczne i zakłady charytatywno-opiekuńcze);

Drugie zwolnienie (punkt b) dotyczy pozostałej działalności, czyli przede wszystkim działalności gospodarczej (np. wydawnictwa, handel akcesoriami liturgicznymi, prowadzenie uczelni, szkół, szpitali). Zarówno to, jak i ostatnie zwolnienie (punkt c) są warunkowe (w zależności od celu, na jaki zostanie przekazany dochód). W takim przypadku ustawodawca nie dokonał wyłączenia z prowadzenia dokumentacji, tak więc kościelne osoby prawne muszą prowadzić wszelkie ewidencje zgodnie z zasadami rachunkowości.

Tu jeszcze potrzebne jest uszczegółowienie dotyczące obowiązku składania zeznań przez kościelne osoby prawne od darowizn (nie dotyczy to tzw. tacy, ofiar i składek). Od 1 stycznia 2005 r. na podstawie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (por. art. 18), podatnicy otrzymujący darowizny, m.in. na cele kultu religijnego, są zobowiązani do przekazania informacji na temat darowizn, które otrzymali w danym roku podatkowym. Konkretnie powinny one w zeznaniu rocznym, o ile takie wypełniają, lub na innym formularzu wskazać ogólną kwotę otrzymanych darowizn oraz opisać cel przeznaczenia tych środków.

Do tego, jeżeli jednorazowa darowizna otrzymana od osoby prawnej przekracza 15 000 zł albo łączna kwota darowizn otrzymanych w roku podatkowym od jednego darczyńcy przekracza 35 000 zł - wyszczególnić takie darowizny wraz ze wskazaniem nazwy i adresu darczyńcy. Dodatkowo informacje te powinny zostać podane do publicznej wiadomości przez publikację w internecie, środkach masowego przekazu albo przez wyłożenie dla zainteresowanych w pomieszczeniach ogólnie dostępnych.. O sposobie publikacji podatnicy (np. parafie) są zobowiązane pisemnie poinformować właściwego naczelnika urzędu skarbowego. Z obowiązku podawania tych informacji do publicznej wiadomości są zwolnione podmioty, których roczny dochód nie przekroczył 20 000 zł.

Na podstawie ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej kościelne osoby prawne są zwolnione z opodatkowania od nieruchomości z wyjątkiem pomieszczeń, w których są części mieszkalne osób duchownych oraz są zajęte na prowadzenie działalności gospodarczej. Od tego wyjątkiem będą zwolnione z podatku: zabytki, internaty przy szkołach i seminariach duchownych, domy zakonów kontemplacyjnych, domy formacyjne, domy księży emerytów (sióstr emerytek), kurie diecezjalne i biskupie, kurie zakonne zarządów generalnych i prowincjonalnych, nieruchomości w sekretariacie prymasa Polski i w sekretariacie Konferencji Episkopatu Polski

Ta sama ustawa stanowi, że nabywanie i zbywanie rzeczy i praw majątkowych przez kościelne osoby prawne w drodze czynności prawnych, otrzymanych spadków, zapisu i zasiedzenia jest zwolnione z podatku od spadków i darowizn oraz opłaty skarbowej, jeżeli ich przedmiotem są rzeczy i prawa nie przeznaczone do działalności gospodarczej, sprowadzane z zagranicy maszyny, urządzenia i materiały poligraficzne oraz papier (art. 55 ust 6).
Bez wątpienia te zwolnienia i ulgi podatkowe są wynikiem specyfiki uzyskiwania dochodu przez Kościelne osoby prawne (tj. ofiary i darowizny składane przez wiernych). Jest to koncepcja przyjęta przez państwo, które kieruje się względami społecznymi.

Podatki osób duchownych

Osoby duchowne jako osoby fizyczne podlegają ustawie z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. Ustawa wymienia przychody z działalności duchownych, osiągane z innego tytułu niż umowa o pracę (art. 13 pkt 3). Regulacja ta odnosi się zarówno do przychodów, kosztów, sposobów ustalania dochodu, jak i do samego obliczenia podatku. Odmienność zasad opodatkowania osób duchownych zawiera dopiero 4 rozdział ustawy z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, zatytułowany „Zryczałtowany podatek dochodowy od przychodów osób duchownych”.

W myśl ustawy: Osoby duchowne, osiągające przychody z opłat otrzymywanych w związku z pełnionymi funkcjami o charakterze duszpasterskim, opłacają od tych przychodów podatek dochodowy w formie ryczałtu (Ustawa z 20 XI 1998 r., art. 42, ust. 1). Wynagrodzenie duchownych osiągane z tytułu umów o pracę i umów cywilnoprawnych (dotyczy np. katechetów, kapelanów, wykładowców), podlega opodatkowaniu na zasadach ogólnych, podobnie jak pozostałych obywateli. Czyli, na przykład, ksiądz katecheta, który uczy w szkole i jednocześnie pracuje w parafii, otrzymując z tego tytułu dodatkowe dochody, opłaci podatek tak jak wszyscy nauczyciele (od swojej szkolnej pensji), a do tego zapłaci zryczałtowany podatek od dochodów z działalności duszpasterskiej.

Słusznym wydaje się twierdzenie, że wysokość podatku uzależniona jest od pełnionej w kościele funkcji danej osoby duchownej. W Kościele katolickim najczęściej występują funkcje proboszczów parafii i ich wikariuszy. Opodatkowanie i jego wysokość uzależnione są zarówno od wskazanych powyżej funkcji jak i liczebności miejscowości i parafii, w której przez duchownego sprawowana jest posługa. Proboszcz, jako sprawujący wyższą funkcję w hierarchii kościelnej (tym samym otrzymujący wyższe przychody), zapłaci większy podatek niż wikariusz, który otrzymuje niższe przychody.

Wyższy podatek będą płacić proboszczowie lub wikariusze pracujący w parafiach bardzo dużych, ulokowanych na terenach miejskich, ponieważ inna jest sytuacja proboszczów i wikariuszy pracujących w parafiach małych, na terenach gminy lub miasta o liczbie mieszkańców poniżej 5000.

Dość niejasne jest określenie opodatkowania wyższej hierarchii osób duchownych, takich jak: biskupi i arcybiskupi. Tych osób nie wymienia się wprost w ustawie. Należałoby więc przyporządkować je do kręgu osób duchownych nie pełniących funkcji proboszczów, wikariuszy i rektorów, które osiągają przychody z tytułu opłat otrzymywanych w związku z pełnionymi funkcjami o charakterze duszpasterskim, z misji, rekolekcji oraz innych posług religijnych.

Zgodnie z art. 45 ust. 4 omawianej ustawy powyższe osoby uiszczają zryczałtowany podatek dochodowy według stawek określonych w załączniku dotyczącym stawek podatku wikarych dla parafii o liczbie mieszkańców pomiędzy 1000 a 3000, w zależności od miejsca zamieszkania.

Niezbyt szczęśliwe wydaje się także uznanie za podstawę obliczenia wielkości podatku liczbę mieszkańców parafii. Po pierwsze liczbę mieszkańców może różnić się diametralnie od liczby praktykujących, a nawet ogółu wierzących danej parafii. Po drugie przedziały skokowe podstawy opodatkowania, gdzie pierwszy próg wynosi 1000 mieszkańców, są wbrew zasadzie proporcjonalności w opodatkowaniu. Innymi słowy proboszcz w parafii o liczbie wiernych 200-300 zapłaci taki sam podatek jak proboszcz parafii nawet trzy czy czterokrotnie większej. Taki stan prawny kłóci się z zasadami sprawiedliwości społecznej.

Osoby duchowne mogą ubiegać się o obniżenie podatku dochodowego, składając stosowny wniosek we właściwym urzędzie skarbowym. By jednak wniosek został pozytywnie rozpatrzony, osoba duchowna powinna wykazać, że na danym terenie większość stanowią innowiercy i niewierzący.

Osoby duchowne opłacające ryczałt są zwolnione z obowiązku składana zeznań podatkowych o wysokości osiągniętego dochodu ze źródeł przychodu objętego ryczałtem. Tym samym duchowni nie muszą prowadzić żadnej ewidencji uzyskanych przychodów, wykazywania kosztów uzyskania przychodów i dochodów.

Każda osoba duchowna może też zrzec się opodatkowania w formie ryczałtu za dany rok podatkowy. Wtedy duchowny powinien opłacać podatek dochodowy od osób fizycznych na zasadach ogólnych. W takim przypadku poza powiadomieniem właściwego naczelnika urzędu skarbowego duchowny musi prowadzić podatkową księgę przychodów i rozchodów. Najczęstszym powodem takiej decyzji jest bardzo mała liczba parafian lub zła sytuacja materialna społeczeństwa. Wybór takiego sposobu opodatkowania jest z jednej strony ucieczką od narzuconego ryczałtu, a z drugiej możliwością opłacania podatku od rzeczywiście otrzymanych dochodów. Oczywiście sporym obciążeniem tego rozwiązania jest konieczność prowadzenia księgowości.

Potrzeba reformy

Zagadnieniem wartym uwagi ustawodawcy w ewentualnych modyfikacjach prawa jest kwestia podatków dochodowych osób duchownych. Trudnością w interpretacji ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od osób duchownych jest określenie czym są dochody z duszpasterstwa. Wynagrodzenie to składa się przede wszystkim z dobrowolnych ofiar składanych przez wiernych z racji sprawowanych posług religijnych (np. śluby, pogrzeby, stypendia mszalne).

Również wysokość podatków wyższych hierarchów kościelnych jest kontrowersyjna. Trudno byłoby zanegować teoretyczne założenie, że na przykład biskupi nie byliby w stanie ponosić takich samych, a nawet większych ciężarów opodatkowania niż proboszczowie. Tymczasem powinni płacić podatek od dochodów z posługi duszpasterskiej na poziomie wikarego z małej parafii…

Za bardzo istotną należy też uznać podstawę opodatkowania osoby duchownej, czyli liczba mieszkańców parafii. Poza omawianą już kwestią, kto rzeczywiście jest źródłem dochodu księży (czyli tzw. wierzący praktykujący), pozostaje jeszcze fakt, że w danej parafii może pracować kilku duchownych. Podatek każdego z nich jest liczony od tej samej liczby wiernych, a więc następuje tu kilkukrotne naliczenie podatku od tej samej podstawy opodatkowania.

Kościół katolicki jest podmiotem, wobec którego w wielu przypadkach zastosowano korzystne rozwiązania podatkowe. Będzie to zarówno prawo do korzystania z ulg i zwolnień podatkowych, jak również wyłączenie Kościoła z prowadzenia ewidencji w niektórych sektorach swojej działalności. Chodzi o niegospodarczą działalność statutową Kościoła Katolickiego. Osoby zarządzające kościelnymi osobami prawnymi, które maja tego typu dochody (a będzie tak np. w parafiach), nie mają obowiązku prowadzenia ksiąg podatkowych bądź rachunkowych, ewidencji składników majątkowych, przychodów i wydatków i składania zeznań, z wyjątkiem informacji w związku z otrzymanymi darowiznami. Wynika z tego, ze zarządzający może dużą część pozyskanych środków przeznaczyć na dowolny cel, a i tak przychody będą w sferze zwolnienia od podatku.

Skoro przychody Kościoła w głównej mierze pochodzą z wolnych datków wiernych, to tym samym ich wielkość i zasadność realizowanych celów mogłyby być jawne i powszechnie dostępne. Postulat ten jest nie tylko teoretyczny, wynika też z potrzeby doinformowania tej części społeczeństwa, która jest tym zainteresowana. Nie chodzi tu tylko o prawo wiernych Kościoła, którzy przekazali swoje datki na jego misję. Finanse instytucji kościelnych, choćby przez stosowanie ulg podatkowych, dotyczą wszystkich podatników.

Zastosowane korzystne rozwiązania podatkowe w odniesieniu do Kościoła katolickiego tłumaczy się jego działalnością na rzecz całego społeczeństwa, ale, choćby ze względu na uniknięcie nadużyć, należałoby stopniowo wprowadzać obowiązek transparentności finansów (jak ma to miejsce np. w odniesieniu do instytucji pożytku publicznego). Aktualnie wciąż istnieje niewielka możliwość zbadania faktycznego wykorzystania większości darowizn na rzecz kościelnych osób prawnych. Tym samym mogą one być przeznaczone na cel, który nie umożliwia dokonania odliczeń od dochodu. Brak możliwości kontroli z natury swojej jest odstępstwem od realizacji zasad sprawiedliwego i równego opodatkowania. Poza tym tego typu rozwiązanie mogłoby uchronić Kościół od występujących czasami nagannych praktyk.

Bez wątpienia znowelizowana ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych, wprowadzające pewne obowiązki informowania urzędów skarbowych i społeczeństwa o darowiznach otrzymywanych przez instytucje kościelne jest krokiem we właściwym kierunku.