Czy są niewierzący księża?

Teza podana w tytule na pierwszy rzut oka wydaje się niepraw­dziwa i jedynie prowokacyjna. Ale czy rzeczywiście nie ma uzasadnienia w życiu? Jakiś czas temu byliśmy wstrząśnięci, gdy znany ksiądz-teolog wprost złożył deklarację niewiary. Przykłady można także zaczerpnąć z nieodległej przeszłości, gdy niektórzy księża deklarowali chęć współpracy z władzami PRL-u, bo czują się niewierzącymi i wykonują jedynie pewne obrzędy. Historia Kościoła zna podobne przypadki prezbiterów deklarujących swoją niewiarę i porzucających nie tylko posługę kapłańską, ale również praktyki religijne. Oczywiście nie każdy ksiądz „porzucający sutannę” czyni to z powodu utraty wiary, może częściej z powodu nie­poradzenia sobie z problemami emocjonalnymi i seksualnymi.

Dla sprawiedliwości musimy przyznać, że obecnie ogólny po­ziom życia duchowego prezbiterów w Polsce i ich zaangażowania duszpasterskiego jest naprawdę wysoki. Weryfikuje się to zwłaszcza w ofiarnym duszpasterstwie przyparafialnym oraz w trudnej katechezie szkolnej. Mamy w naszym Kościele ciągle dużo prezbi­terów gotowych do ofiarnej pracy z ruchami katolickimi i wspól­notami odnowy, do prowadzenia rekolekcji w małych grupach czy wakacyjnych wyjazdów z młodzieżą i dziećmi. Na tym tle może nawet wyraźniej widać niedomagania w wierze niektórych spośród duchownych.

Co to jest wiara?

Na wstępie musimy dokonać rozróżnienia między wiarą a religijnością, gdyż nie są to pojęcia tożsame. Prawdziwa, żywa wiara wprawdzie wyraża się również w aktach religijnych, ale powierz­chowna religijność może występować bez wiary.

Religijność bez wiary lub tzw. religijność naturalna, to taka sytu­acja, w której ktoś przyjmuje istnienie Boga, który stworzył świat, jednak nie interesuje się Nim dalej. Taki Bóg jest Bogiem dalekim od człowieka, obojętnym na jego los i całkowicie od niego oddzie­lonym. Człowiek zaś, chcąc przeprowadzić swoje plany, wykonuje tylko dlatego pewne akty religijne, by pozyskać łaskawość takiego Boga. W pewnym sensie używa wówczas swojej religijności jako sposobu manipulowania Panem Bogiem.

Można sobie wyobrazić taką sytuację, że do seminarium przy­chodzi człowiek religijny i podczas swojego tam pobytu nie przeżyje prawdziwego, osobistego nawrócenia do wiary. Po sześciu latach wyjdzie zatem z seminarium wykształcony filozoficznie i teologicznie ksiądz religijny, który w gruncie rzeczy pozostanie człowiekiem niewierzącym. Paradoksalnie, praktykujący, nawet bardzo systematycznie, odmawiający pacierze, sprawujący sakra­menty, ale niewierzący. Tak więc seminarzysta, a później prezbi­ter, może nawet nie dojść do żywej wiary. Rodzi się więc wymóg ewangelizacji kandydatów do kapłaństwa, a także samych prezbi­terów. Dobrze, że w seminariach duchownych widzi się obecnie potrzebę ewangelizacji i podejmuje takie inicjatywy, które pomagają budzić wiarę.

Wiara ze swej natury jest całkowicie czymś innym niż religijność. Jest ona przyjęciem Boga objawiającego się i udzielającego się człowiekowi. To Bóg w swojej miłości jako pierwszy oddaje się i zawierza człowiekowi. Wyrazem tego jest sam fakt wcielenia czy też Eucharystia. Człowiek również może odpowiedzieć Bogu świadomym, wolnym, osobistym i głębokim aktem zawierzenia, oddania Bogu całego swojego życia. Dokonuje się wówczas w życiu człowieka faktyczny, duchowy przewrót kopernikański – od życia dla siebie (ja jestem w centrum mojego życia i nawet Boga wykorzystuję do swoich celów) do życia dla Boga (On staje w centrum mojego życia i ja podporządkowuję Mu całe moje życie). Taki akt wiary daje Bogu dostęp do wnętrza człowieka, wprowadza Boży ład w jego życiu, właściwie porządkując hierarchię wartości.

Człowiek wierzący staje się otwarty na działanie Ducha Świętego i pozwala Mu się prowadzić. Człowiek wierzący, którego Panem jest Jezus, stara się rozeznawać wolę Bożą, by ją realizować. In­nymi słowy, daje się poprowadzić natchnieniom Ducha Świętego, który go uzdalnia do podążania tą drogą. Dotyczy to każdego wierzącego, w tym również prezbiterów. Nigdy nie jest się w pozycji „w pełni wierzącego”, gdyż nasze życie jest paschą, czyli nieustan­nym przechodzeniem z religijności do wiary.

Utrata wiary

Czy prezbiter może stracić wiarę? Na tak postawione pytanie musimy dać, niestety, pozytywną odpowiedź – tak, prezbiter może stracić wiarę. Co więcej, jak stwierdziliśmy nieco wcześniej, pre­zbiter może w ogóle do wiary żywej nie dojść i pozostać jedynie człowiekiem naturalnie religijnym. Ale nawet jeśli doszedł do wiary i zdecydował się na akt zawierzenia Bogu swojego życia, może tę wiarę utracić. Ten Boży dar wiary, bez pielęgnowania przez człowieka (też prezbitera) osobistej więzi z Bogiem, może zostać zagu­biony albo przynajmniej pomniejszony.

Wiara jest dynamiczna, ciągle ulega rozwojowi bądź zanikowi, nie ma tu stagnacji. A jeśli występuje stagnacja, jest to już początek cofania się na drodze wiary. Dlatego ze strony człowieka potrzeba nieustannej czujności, by nie przegapić obecności i działania Du­cha Świętego, który każdego pragnie prowadzić ku świętości.

Jakie okoliczności sprawiają, że prezbiter może utracić wiarę? Podobnie jak w przypadku innych wierzących, brak podążania drogą wiary, tzn. brak podejmowania rozeznawania co jest wolą Bożą, by iść za tym w życiu.

Inną przyczyną, która może zaowocować utratą wiary, jest zaniedbanie osobistej modlitwy. I nie chodzi tylko o brak czasu oddanego Bogu na modlitwie, ale o ograniczanie się do modlitwy formalnej, jakby „pańszczyzny” dawanej Bogu jak niewolnik. Albo podążamy drogą duchowego dziecięctwa i prawdziwej wolności, albo stajemy się coraz bardziej niewolnikami naszych fałszywych wyobrażeń Boga i ulegamy formalizmowi.

Wreszcie do utraty wiary może doprowadzić zaniedbanie drogi osobistego nawrócenia i systematycznego przyjmowania sakra­mentu pokuty i pojednania. Wtedy grzech rozrasta się i coraz bar­dziej oddziela wierzącego od Boga, a także od Kościoła. Rozrosnąć się może wówczas pycha i zatwardzić serce człowieka, że za­mknie się on na przyjmowanie darów Bożych, w tym daru Ducha Świętego i wiary.

Jak utrata wiary wpływa na pracę duszpasterską i kontakty z innymi ludźmi? Utrata wiary podcina korzeń relacji z innymi i deformuje samą posługę prezbitera. Słowa Jezusa są tu jedno­znaczne: Co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniej­szych, Mnieście uczynili (Mt 25,40). Jezus sam identyfikuje się z tymi, których spotykamy w naszym życiu i którym służymy w naszym duszpasterstwie. Kiedy prezbiter przestaje widzieć w drugim człowieku Jezusa, pozostaje jedynie na płaszczyźnie naturalnej i jedynie naturalnie będzie reagował. Łatwo przyjdą wówczas reakcje odwetowe np. wobec osób nieprzychylnie do niego nastawionych, będzie reagował zgodnie z zasadą oko za oko i ząb za ząb (Mt 5,38), zamiast zasady miłujcie waszych nieprzyjaciół (Mt 5,44).

Podobne skutki wprowadza utrata wiary w styl sprawowanej posługi kapłańskiej. Dany prezbiter będzie ją pełnił jedynie for­malnie, jako urzędnik kościelny, wyłącznie z przyziemnych i ego­istycznych motywów, z chęci zdobycia dla siebie pieniędzy lub zy­skania poklasku i uznania.

Wypalenie zawodowe

Osoby wykonujące profesje, w których z zasady pozostają w bezpośrednim kontakcie z innymi ludźmi, „pracując sobą”, mogą szybciej niż inni znaleźć się w stanie tzw. wypalenia zawodowego. W przypadku prezbitera to niebezpieczeństwo wypalenia wzrasta jeszcze bardziej wtedy, gdy straci on komunię z Jezusem. To z Nie­go czerpie przecież swoją moc. W przeciwnym przypadku pozosta­nie zdany tylko na swoje ludzkie siły. Dlatego też jako prezbiterzy potrzebujemy ciągłej ewangelizacji, by wzrastała w nas nieustan­nie wiara dzięki nowym podmuchom Ducha Świętego.

W pracy naszej duszpasterskiej potrzebujemy także głębokiego otwierania się na działanie Ducha Świętego, bez którego nie jest możliwe owocne posługiwanie, gdyż to On jest w nas sprawcą i chcenia, i działania zgodnie z Jego wolą (Flp 2,13). Duch Święty działa zarówno w szafarzach Bożej łaski, przez głoszone słowo, sprawowane sakramenty i przewodzenie ludowi, jak i w tych, którzy przyjmują łaskę przystępując do tych sakra­mentów.

Pierwszym nieprzyjacielem księdza prowadzącym go do wy­palenia w życiu i posłudze jest pośpiech. Pośpiech może ujawniać się także w modlitwie, przez co staje się ona coraz bardziej po­wierzchowna i formalna. Gdy do tego dojdzie jeszcze nadmierna aktywność i brak odpoczynku, jesteśmy już o krok od wyczerpa­nia i wypalenia. Nie chodzi tu jednak o jakikolwiek wypoczynek, ale o taki, który faktycznie zregeneruje siły fizyczne, psychiczne i duchowe. Pomocne jest również poznanie siebie i swoich granic, by je respektować. Jest to pierwsza zasada profilaktyki chroniącej przed wypaleniem. Drugą zasadą, idącą zaraz za pierwszą, jest obrona przed rutyną i powierzchownością.

Natomiast, gdy dojdzie już do sytuacji wypalenia, nie jest wów­czas łatwo wrócić do równowagi. Niekiedy wiązać się to musi z dłuższym okresem rekonwalescencji. Pomysłem Kościoła na wy­palenie prezbiterów są rekolekcje, czas modlitwy i refleksji, czas przebywania w obecności Boga. Obecnie mamy wiele takich pro­pozycji odnowy duchowej, jak choćby Ćwiczenia Ignacjańskie czy lectio divina. Taki dłuższy czas przebywania w ciszy i skupieniu połączony z przedłużoną modlitwą, gdy rekolektant otwiera się na działanie Ducha Świętego, jest najlepszym lekarstwem na wypale­nie. Jeśli dochodzi do tego kompetentna pomoc w towarzyszeniu duchowym, to dzięki obiektywizacji swoich problemów rekolektant ma szansę odnaleźć właściwy kierunek życia, odbudować właściwą hierarchię wartości i ostatecznie pozwolić Bogu uporządkować swe pogmatwane życie.

Tym więc, co może pomóc wypalonym prezbiterom, jest powrót do źródła wiary i powołania, jakim jest Bóg. Decyzje zależą od sa­mych zainteresowanych. To oni sami mogą zdecydować, by zwolnić tempo życia, móc odnaleźć na nowo smak modlitwy, bliskości Pana, radość relacji z innymi i samej posługi kapłańskiej.