Żadnego innego świętego nie odwiedza tylu pielgrzymów, co jego. Wyjątkowy uczeń Jezusa

Uczniowie zwrócili się do rządzącej krajem królowej Lupy z prośbą o pozwolenie na pochówek. Królowa postawiła jednak warunek, którego spełnienie wymagało cudu. Przybysze mieli ująć dwa dzikie byki, zaprząc je do wozu z ciałem świętego i dokonać pochówku w miejscu, gdzie byki się zatrzymają.

Święty Jakub Starszy, znany w Hiszpanii jako Santiago Mayor lub apostoł Santiago, urodził się około 5 roku p.n.e. w Betsaidzie (Galilea) u brzegów jeziora Genezaret. Zmarł w roku 44 n.e. w Jerozolimie (Judea).

Jego imię niektórzy autorzy wywodzą od "Yakin", co w języku hebrajskim ma znaczyć "niech Jahwe uczyni cię silnym". Inni tłumaczą je jako "ten, który podtrzymuje". Tak zwała się jedna z dwóch kolumn z kapitelem w kształcie kwiatu lotosu, usytuowanych przy wejściu do świątyni Salomona. Po jej zburzeniu przez Nabuchodonozora II w roku 587 p.n.e. obie kolumny zostały przewiezione do Babilonii jako trofeum wojenne.

Santiago był bratem św. Jana Ewangelisty, a obaj - synami rybaka Zebedeusza i Marii Salomé, kuzynki Maryi - Matki Jezusa. Podobnie jak ich ojciec bracia trudnili się rybołówstwem. Powołani jako pierwsi przez Jezusa zostawili wszystko, by pójść za Nim (Mt 4,21nn). Należeli do Jego najbliższych uczniów. Ewangelie wspominają św. Jakuba Starszego przy różnych okazjach. Razem ze swym bratem Janem oraz Piotrem był obecny podczas wskrzeszenia córki Chaira (Mk 5,37), był świadkiem Przemienienia Pańskiego na górze Tabor (Mt 17,1nn), a także obecny w ogrodzie Oliwnym jako jeden z trzech towarzyszących Jezusowi uczniów, niemogących zwalczyć snu (Mt 26,37). Po zmartwychwstaniu Chrystusa brał udział w cudownym połowie ryb w Jeziorze Tyberiadzkim (J 21,1-8). Wspomniany jest także w Dziejach Apostolskich (1,12-14). Z powodu gwałtownego charakteru obu braci, Jakuba i Jana, Jezus nazwał "synami gromu", boanerges w języku aramejskim (Mk 3,17; Łk 9,52-56).

Nie należy mylić Jakuba Starszego z Jakubem Młodszym (Santiago Menor), który został pierwszym biskupem chrześcijan w Jerozolimie, przewodniczył soborowi jerozolimskiemu (Dz 15,1-33) i zginął ukamienowany w roku 62.

Z Galilei do Galicji, czyli apostoł św. Jakub Starszy w Hiszpanii

Apostołowi Santiago przypadło w wyniku losowania (sorte apostolicae) głoszenie doktryny Chrystusowej w Hiszpanii, prowincji Imperium Rzymskiego. Istnieje też możliwość, że sam wybrał ten kraj, by świadomie wypełnić polecenie Chrystusa i dotrzeć z Dobrą Nowiną do "krańca świata". Tak traktowano w tej epoce atlantycki kraniec Europy kontynentalnej.

Do którego portu mógł przybyć statek z apostołem? Legendy wskazują dwa różne miejsca. Jednym jest Kartagena (Carthago Nova) nad Morzem Śródziemnym, drugim Iría na galisyjskim wybrzeżu Atlantyku, w okolicy przylądka Finisterre. W wieży kościoła parafialnego w Kartagenie widnieje płyta, na której napis w języku łacińskim głosi, że "z tego miejsca wyszło do Hiszpanii światło Ewangelii".

Być może z Kartageny apostoł dotarł różnymi traktami do Iría. Miejscowość ta zwana była Iría Flavia od roku 73-74, zgodnie z Lex Flavia Municipalis wydanym przez cesarza Wespazjana.

Początkowo apostołowi towarzyszył tylko pies, lecz wkrótce pozyskał ośmiu uczniów: Torcuato, Indalecio, Tesifonte, Eufrasio, Cecilio, Hisicio, Teodosio i Atanasio. Wraz z nimi ufundował w Galicji dwa kościoły: pierwszy w Iría, dzisiejszym Padrón (La Coruna), i drugi w Muxía. Tu ukazała mu się Matka Boża poprzez bilokację, czyli jeszcze za swego życia, aby podtrzymać i umocnić w nim ducha apostolskiego.

Wędrując traktami rzymskimi przecinającymi Półwysep, Santiago doszedł wraz ze swymi uczniami do Caesaraugusty (Saragossa, Zaragoza), gdzie na jaspisowej kolumnie ponownie ukazała się apostołowi Matka Boża i wyraziła życzenie ufundowania trzeciego kościoła. Apostoł spełnił je, otaczając tę kolumnę murami kaplicy. Objawienie, którego świadkami było "dwunastu świętych mężów" - uczniów apostoła, spowodowało, że do dziś Madonna z Kolumny (Nuestra Senora del Pilar) jest patronką Aragonii, a bazylika w Saragossie poświęcona jest Jej kultowi.

Apostoł, zniechęcony brakiem powodzenia w swej misji ewangelizacyjnej, zdecydował się powrócić do ojczyzny. Wraz z niektórymi uczniami prawdopodobnie spłynął rzeką Ebro z Caesaraugusta do wybrzeża Morza Śródziemnego. Z portu w Barcino (Barcelona), Tarraco (Tarragona) lub Carthago Nova (Kartagena) wrócił do Jerozolimy w 41 lub 42 roku.

Męczeńska śmierć i translokacja św. Jakuba Apostoła

W Jerozolimie apostoł kontynuował swą misję. Słynne stało się spotkanie z przeciwnikiem religijnym Hermogenesem, który dyskredytował jego naukę. W końcu jednak sam przyjął chrześcijaństwo.

Wydarzenie to i charyzma św. Jakuba zaniepokoiły poważnie władze. Był to (według szacunków) rok 44. W Jerozolimie panował Herod Agryppa. Trwały prześladowania zwolenników nowej religii, a zarazem zaostrzały się bunty ludności przeciwko dominacji rzymskiej. Król uwięził apostoła i po zeznaniach fałszywych świadków skazał go na śmierć "z miecza". Dekapitacji dokonano, prawdopodobnie używając miecza rzymskiego gladius. Była to broń krótka, pięćdziesięciocentymetrowa, używana do walki z bliskiej odległości.

Epizod śmierci św. Jakuba Starszego opisuje Euzebiusz z Cezarei (275-339), opierając się na dziele Hypotyposis Klemensa z Aleksandrii (II w.). Święty Jakub zginął jako pierwszy z apostołów (Dz 12,2). Według legendy jego ciało, wyrzucone poza mury miasta, zabrali uczniowie Atanasio i Teodosio. Z portu Joppe (Haifa), dryfując wraz z prądem łodzią bez steru i bez żagli, prowadzeni przez anioła, po siedmiu dniach dotarli do atlantyckich brzegów Hiszpanii w pobliżu miasta Iría Flavia w Galicji - regionie, gdzie uprzednio nauczał św. Jakub Apostoł.

Drogę morską przebyli szlakiem, którym od pradawnych czasów kierowano się na Półwysep Iberyjski po cenne minerały. Zwany był on "Szlakiem Kamiennym". Prawdopodobnie tu należy szukać wytłumaczenia legendy o "kamiennej łodzi", w której miało przybyć ciało apostoła.

Uczniowie zwrócili się do rządzącej krajem królowej Lupy z prośbą o pozwolenie na pochówek. Królowa postawiła jednak warunek, którego spełnienie wymagało cudu. Przybysze mieli bowiem ująć dwa dzikie byki, zaprząc je do wozu z ciałem świętego i dokonać pochówku w miejscu, gdzie byki się zatrzymają. Nie było to zadanie łatwe do wykonania. Najodważniejszy z uczniów stanął jednak dzielnie przed bestiami. Czyniąc znak krzyża, oswoił je i wprowadził do zaprzęgu. Gdy stanęły na dziedzińcu zamku Doni Lupy, królowa zrozumiała swój błąd.

Wypełniając obietnicę, oddała uczniom na pochówek apostoła rzymskie mauzoleum w swej siedzibie w Castro Lupario, znajdujące się na pagórku zwanym później Libredón (Libre don = wolna donacja), a sama przyjęła nową religię.

Atanasio i Teodosio pozostali, strzegąc grobu, i tam też zostali pochowani. Miejsce to było otoczone kultem, który wygasł w czasach prześladowania chrześcijan. W okresie późnorzymskim zapomniano o tym wydarzeniu, a mauzoleum pochłonęła natura.

Dysputy św. Jakuba Apostoła z Hermogenesem, dekapitację, podróż łodzią i wydarzenia u królowej Lupy ilustrują obrazy datowane na rok 1510, przypisywane malarzowi Cristobalowi de Herrera. Znajdują się w retabulum ołtarza w kościele Santa Maria La Blanca w Villalcazar de Sirga (Palencia), na Drodze Francuskiej.

* * *

Droga powrotna apostoła na teren jego misji mogła być zupełnie inna od tej legendarnej. Breviarium Apostolorum wskazuje jakąś bliżej nieokreśloną Achaia Marmarica jako miejsce pochówku. Tę enigmatyczną lokalizację zinterpretowano jako arcis marmoricis, czyli grobowiec z marmuru znaleziony w Composteli. Inne teorie przyjmują tę wskazówkę jako toponim, czyli nazwę geograficzną, lokalizując pochówek w regionie Marmarica na terenie dzisiejszej Libii lub w innych miejscach basenu Morza Śródziemnego. Należy wziąć pod uwagę starożytność źródła i to, że od tego czasu toponimia uległa zmianie.

Z powodu najazdu Persów (614 r.), a następnie Arabów (636 r.) na Palestynę relikwie św. Jakuba Starszego odbyły drogę z Jerozolimy na półwysep Synaj. W kaplicy katedry ormiańskiej pod wezwaniem św. Jakuba w Jerozolimie czczona jest relikwia jego czaszki. Pozostałe relikwie ukryto na Synaju w klasztorze Przemienienia Pańskiego, zwanym później klasztorem św. Katarzyny.

Najazdy spowodowały, że od VII wieku mnisi z północnej Afryki przemieszczali się wraz z relikwiami na południe Europy, również do Hiszpanii. Istnieje możliwość, że około 100 lat przed znalezieniem grobu Santiago w Galicji jego relikwie przybyły tam z Meridy (Badajoz, Estremadura), podobnie jak inne przenoszone w chrześcijańskie regiony północne w miarę postępowania inwazji islamu.

Dalsze dzieje grobu apostolskiego: od papieża Leona III do Leona XIII

Od końca VI wieku krążyły po Europie opowieści o św. Jakubie Starszym zawarte w Breviarium Apostolorum. Źródło to zawiera pierwsze znane dane na temat działalności Santiago Mayor na zachodnich krańcach Hiszpanii. Jak twierdzi: Hic (Jacobus) Hispaniae occidentalia loca predicat. Wskazuje też jako datę pochówku apostoła dzień 25 lipca.

O Santiago jako patronie Hiszpanii pisał w VII wieku św. Izydor z Sewilli w swym dziele De ortu et obitu patrum. W VIII wieku św. Beato de Liébana rozważał na temat postaci apostoła w swych Komentarzach do Apokalipsy św. Jana. Przypisywane jest mu również autorstwo hymnu na dzień Santiago, zaczynającego się od słów: O Dei Verbum. Zawiera on wezwanie do św. Jakuba o opiekę nad królem, klerem i ludem i nazywa go patronem i opiekunem całej ówczesnej społeczności chrześcijańskiej.

Okres odkrycia grobu apostolskiego zbiegł się z okresem niepewności religijnej, popularności ruchów heretyckich, a szczególnie doktryny głoszonej przez biskupa Prisciliana, tzw. pryscylianizmu, oraz z ekspansją islamu. Zaistniała więc potrzeba powrotu do podstaw wiary katolickiej i umocnienia jej. Według legend około roku 813 galisyjski pustelnik i asceta Pelagiusz (Pelayo, Paio) rozgłaszał wieść o dziwnym zjawisku: oto deszcz gwiazd spadał od strony Pico Sacro w kierunku lasu Libredón znajdującego się na wzgórzu pomiędzy rzekami Sar i Sarela, zwieńczonym ruinami pradawnego castro. Teodomir, biskup Iría Flavia, po trzydniowym poście zbadał osobiście teren. W zaroślach znaleziono małą konstrukcję marmurową, trzy groby oraz szkielety.

Przypisano je apostołowi i jego uczniom. Biskup Teodomir zawiadomił o tym odkryciu króla Alfonsa II Cnotliwego (759-842). Jako następca tronu pobierał on nauki w klasztorze w Samos (Galicja), gdzie z pewnością dzięki mnichom poznał teksty mówiące o misji ewangelizacyjnej apostoła św. Jakuba w Hiszpanii. Toteż na wiadomość o znalezieniu grobu apostolskiego zwaną inventio król z częścią dworu wyruszył w celu potwierdzenia i uwiarygodnienia tego odkrycia.

Papież Leon III, lub też według innych autorów Leon - patriarcha Jerozolimy, listem Noscat fraternitas vestra zatwierdził jego autentyczność.

W miejscu wskazanym przez pustelnika - odkrywcę, zwanym Campus Stellae, czyli Polem Gwiezdnym, król Alfons II nakazał wybudować kaplicę ku czci apostoła oraz klasztor dla dwunastu mnichów, aby opiekowali się odnalezionym grobem.

* * *

Z Martyrologium, napisanego około roku 867 przez mnicha o imieniu Usard w klasztorze Saint-Germain-des-Prés (Paryż), można dowiedzieć się, że "święte kości św. Jakuba Starszego są przedmiotem wielkiego kultu". Stanowi to potwierdzenie, że wiadomość o odnalezionym grobie przekroczyła już wówczas Pireneje.

Król Alfons III Wielki (866-910) darował 3000 mil terenu wokół sanktuarium, ufundował kościół i klasztor. Z czasem wokół tego kompleksu utworzyło się osiedle (burgo), które dało początek aktualnej miejscowości Santiago de Compostela. W roku 899 została konsekrowana nowa bazylika, o czym w roku 906 król zawiadomił listownie duchowieństwo w Tours (Francja). Dało to początek pielgrzymkom z całej Europy drogą nazwaną Iter francorum, czyli Drogą Francuską (Camino Frances). Santiago de Compostela stało się trzecim świętym miejscem chrześcijaństwa, obok Jerozolimy i Rzymu. Za łupy z wypraw na arabskie Al-Andalus, czyli południową część Półwyspu, udoskonalano i upiększano świątynię w Composteli. Al-Gazal (772-866), poeta andaluzyjski urodzony w Jaén, tak pisał w roku 845: "Jego kaaba [rzeźba Santiago znajdująca się w kościele w Composteli] jest idolem wielkich rozmiarów zajmującym centralne miejsce kościoła. Przed nim składają przysięgi. Z najdalszych stron, Rzymu, kraju Koptów, Nubii, przybywają do niego w pielgrzymce i twierdzą, że grób widoczny wewnątrz należy do Santiago, jednego z dwunastu apostołów, umiłowanego przez Isa. Niech Bóg błogosławi Jego i naszego Proroka".

Tekst pochodzi z książki Camino de Santiago Hanny Stefaniak