Co zdarzyło się podczas soboru...

Oparta na oficjalnych źródłach i napisana z pasją książka w sposób syntetyczny prezentuje Sobór Watykański Drugi oraz jego wpływ na dzieje Kościoła Powszechnego. O’Malley omawia przebieg wydarzeń i wyjaśnia istotę każdej z czterech soborowych sesji.

Daje się przy tym poznać jako wybitny znawca konstytucji, dekretów i deklaracji ogłoszonych w czasie trwania Vaticanum II. Nie ogranicza się jednak do analizy dokumentów soborowych, lecz barwnie przedstawia debaty, jakie toczyły się w czasie obrad i zakulisową politykę prowadzoną przez uczestników. Ukazanie Drugiego Soboru Watykańskiego w szerszym teologicznym i dziejowym kontekście pozwala dostrzec, że różnił się on - zarówno w treści, jak i formie - od poprzednich soborów.

John W. O`Malley SJ - profesor teologii, wykładowca Georgetown University. Większość pracy naukowej poświęcił tematyce kultury religijnej Europy, a w szczególności odnowy Kościoła katolickiego w okresie kontrreformacji. Za książkę Four Cultures of the West w roku 2005 zdobył nagrodę Catholic Press Association, a jego monografia The First Jesuits - przetłumaczona na wiele języków, w tym na język polski (Pierwsi jezuici, Wydawnictwo WAM) - otrzymała Nagrodę Jacquesa Barzuna w dziedzinie historii kultury i Nagrodę Philipa Schaffa w dziedzinie historii Kościoła.

Półki biblioteczne wypełnione są po brzegi książkami o Soborze Watykańskim II. Potop literatury na ten temat rozpoczął się niemal natychmiast, gdy zapowiedziano Sobór, i trwa po dziś dzień. Dzieła poświęcone Vaticanum II mają rozmaitą formę: osobistych wspomnień i teologicznych analiz, polemik i popularnych opisów; ukazały się dwa wielotomowe komentarze oraz pięciotomowa praca zbiorowa poświęcona dziejom Soboru. Przyczyna tego stanu rzeczy jest oczywista. Sobór budził nadzieje i lęki, ciekawość i spekulacje, zanim jeszcze się rozpoczął. Podczas kilku lat obrad przyciągał telewidzów urzeczonych jego widowiskowymi, kunsztownymi, barwnymi i wspaniale wyreżyserowanymi ceremoniami publicznymi, podczas gdy nieoczekiwany dramat jego debat niemal co tydzień gościł na pierwszych stronach gazet. Chociaż komentatorzy różnią się w ocenach ostatecznego znaczenia Soboru, wielu z nich zgodziłoby się ze stwierdzeniem, że było to najważniejsze wydarzenie religijne dwudziestego wieku.

Niemniej jednak na wypełnionych po brzegi półkach bibliotek brakuje prostej, podstawowej książki o Vaticanum II. Mam na myśli pracę zawierającą zwięzłe, łatwe w lekturze omówienie tego wydarzenia - pracę, która po pierwsze przedstawiałaby najistotniejsze wydarzenia od zwołania Soboru 25 stycznia 1959 roku przez papieża Jana XXIII, aż po jego zamknięcie 8 grudnia 1965 roku; po drugie, która umieszczałaby zagadnienia wyłaniające się z tej opowieści w ich wielkich i małych, historycznych i teologicznych kontekstach; po trzecie zaś, która umożliwiałaby czytelnikom zrozumienie tego, co Sobór miał nadzieję dokonać. Tę lukę na bibliotecznych półkach zamierzam wypełnić niniejszą książką.

Jak wskazuje sam jej tytuł, staram się odpowiedzieć na proste pytanie: "Co wydarzyło się podczas Soboru?". Na to proste pytanie nie ma prostej odpowiedzi. Niemniej jednak myślę, że starając się osiągnąć przedstawione wyżej trzy cele, zapewniam podstawy do zajmowania się tą kwestią. Co więcej, z pewnością nie jestem odosobniony w swej wierze, że Vaticanum II stanowi dziś najlepszy - zaiste niezbędny - kontekst do zrozumienia rzymskiego katolicyzmu. Badając Sobór, badamy zarazem znacznie szersze zjawisko.

Sobór odbywał się w latach 1962-1965, w czterech odrębnych sesjach organizowanych co roku jesienią. Każda z nich trwała około dziesięciu tygodni i miała swój specyficzny charakter. Pierwsza odbyła się za pontyfikatu papieża Jana XXIII, a trzy pozostałe za pontyfikatu jego następcy, Pawła VI. Prace prowadzone przez biskupów i teologicznych periti (łac. ‘biegłych, ekspertów’) przed Soborem, w latach 1959-1962, jak również podczas tzw. intercesji (tj. trwających około dziewięciu miesięcy przerw pomiędzy kolejnymi sesjami), były niemal równie ważne jak soborowe spotkania z udziałem około dwóch tysięcy dwustu biskupów i determinowały przebieg Soboru nieomal w tym samym stopniu co faktyczne debaty w Bazylice św. Piotra. Do zakończenia Vaticanum II papież Paweł VI ogłosił w swoim imieniu i w imieniu Soboru szesnaście dokumentów. Dokumenty te obejmują niezwykle szeroki zakres tematów i są znacznych rozmiarów. Stanowią one najbardziej autorytatywną i dostępną spuściznę Soboru i to wokół nich musi obracać się badanie Vaticanum II. Cechujący je spokojny ton skrywa fakt, że część z nich była przedmiotem gorących sporów, niektóre zaciekle kontestowano i przetrwały tylko cudem. Co więcej, chociaż dokumenty te często wrzuca się do jednego worka bez rozróżnienia ich rangi, teoretycznie ich powaga lub autorytet im przypisywany różniły się znacznie.

Najwyższe rangą były konstytucje, których na Soborze ogłoszono cztery: Konstytucję o Liturgii Świętej (Sacrosanctum concilium), Konstytucję dogmatyczną o Kościele (Lumen gentium), Konstytucję dogmatyczną o Objawieniu Bożym (Dei verbum) i Konstytucję duszpasterską o Kościele w świecie współczesnym (Gaudium et spes). Synod Biskupów, który spotkał się w Watykanie w 1985 roku, dwadzieścia lat po Soborze, aby poddać go ocenie, wyróżnił te cztery konstytucje jako wyznaczające zasadnicze kierunki, zgodnie z którymi należy interpretować pozostałe soborowe dokumenty. Szczególny charakter konstytucji jasno pojmowano już podczas samego Soboru, dlatego kwestia, które dokumenty zasługują na to miano, była przedmiotem żywej debaty.

Niżej od konstytucji plasowały się dekrety. Sobór ogłosił ich dziewięć: Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli (Inter mirifica), Dekret o Kościołach wschodnich katolickich (Orientalium ecclesiarum), Dekret o ekumenizmie (Unitatis redintegratio), Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele (Christus Dominus), Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego (Perfectae caritatis), Dekret o formacji kapłańskiej (Optatam totius), Dekret o apostolstwie świeckich (Apostolicam actuositatem), Dekret o działalności misyjnej Kościoła (Ad gentes divinitus) oraz Dekret o posłudze i życiu kapłanów (Presbyterorum ordinis).

Oprócz nich, ogłoszono też trzy deklaracje: Deklarację o wychowaniu chrześcijańskim (Gravissimum educationis), Deklarację o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich (Nostra aetate) oraz Deklarację o wolności religijnej (Dignitatis humanae).

Pomiędzy poszczególnymi dokumentami istniały różnice nie tylko co do rangi, lecz także, bardziej konkretnie, ich wpływu i znaczenia. Uwaga poświęcona konstytucjom, ich analiza i, w większości, pozytywna ocena ze strony uczonych utrwaliły pogląd o doniosłości tych dokumentów. Jednak rozróżnienie pomiędzy dekretami i deklaracjami, abstrahując od ich pierwotnego sensu, przestało być istotne; na przykład, dekrety o środkach społecznego przekazywania myśli i o Kościołach wschodnich katolickich zostały niemalże zapomniane, podczas gdy deklaracje o wolności religijnej i o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich są dziś równie ważne jak podczas Soboru. Trzeba jednak pamiętać, że wszystkie szesnaście dokumentów, przy całym zróżnicowaniu ich znaczenia i oddziaływania, jest na wiele sposobów wzajemnie powiązanych. Tworzą one spójny korpus i należy je interpretować zgodnie z tym faktem.

W niniejszej książce będę analizować te dokumenty, lecz nie zapewnię do nich szczegółowego komentarza teologicznego. Czynili to po wielekroć uczeni bardziej ode mnie kompetentni, jeżeli chodzi o to zadanie.

Postaram się raczej umieścić je w kontekście pozwalającym zrozumieć zmiany, jakie spowodowały. Bez tego trudu tezy owych dokumentów mogą niekiedy brzmieć jak frazesy. Niebezpieczeństwu temu zdaje się sprzyjać ich styl literacki. Mam nadzieję, że moje podejście pozwala na ukazanie wielkiego dramatu Vaticanum II i głębokich, niemal niemożliwych do rozwiązania problemów, które kryje Sobór. Rozjaśnić głębszy sens tych dokumentów można jedynie śledząc ich genezę i - co ważniejsze - umieszczając je we właściwych kontekstach.

Jakie to konteksty? Musimy zrozumieć przynajmniej trzy z nich, które - będąc ograniczony rozmiarami niniejszej książki - mogę tylko naszkicować. Pierwszy dotyczy la longue durée, trwałego oddziaływania wydarzeń, które miały miejsce przed wiekami. Wiąże się on tutaj z kilkoma tematami w długich dziejach Kościoła zachodniego, takimi jak głębokie korzenie relacji państwo-Kościół. W odniesieniu do tej kwestii uczeni opisywali Sobór jako "koniec ery konstantyniańskiej", czyniąc aluzję do oficjalnego uznania Kościoła i nadania mu uprzywilejowanego statusu przez rzymskiego cesarza Konstantyna na początku czwartego stulecia.

Z kolei Dekret o ekumenizmie i Konstytucja o Objawieniu Bożym mają sens jedynie na tle reformacji protestanckiej i reakcji katolickiej na protestantyzm w szesnastym wieku. Tak więc opisywano Vaticanum II jako "koniec kontrreformacji". Oznacza to, że obecność Soboru Trydenckiego (1545-1563) na Soborze Watykańskim II nie miała wyłącznie charakteru epizodycznego. Mówiąc bardziej ogólnie, Kościół katolicki uznaje Vaticanum II za dwudziesty pierwszy sobór ekumeniczny (tzn. nie lokalny, lecz powszechny sobór całego Kościoła) w swych dziejach. Jeśli zatem mamy zrozumieć, na czym polega jego wyjątkowość - i stwierdzić, czy w ogóle jest on wyjątkowy - musimy porównywać go ze wszystkimi poprzedzającymi go soborami, począwszy od pierwszego soboru ekumenicznego, który odbył się w Nicei w 325 roku.

Bardziej bezpośredni kontekst stanowi "nowożytność" lub, mówiąc konkretniej, "długie dziewiętnaste stulecie", które dla Kościoła katolickiego rozciąga się od rewolucji francuskiej aż po kres pontyfikatu Piusa XII w 1958 roku. Rewolucja francuska i filozofia, która zapewniała jej intelektualne zaplecze, pozostawiła uraz u katolickich czynników oficjalnych przez większą część tej epoki. Sobór był próbą uleczenia pewnych aspektów historii Kościoła w tym okresie i uwolnienia się spod jej śladowego ciężaru. Vaticanum II dźwigał jednak również dziedzictwo innych aspektów "długiego dziewiętnastego stulecia", takich jak rozwój biblistyki, liturgiki, patrystyki i filozofii, konkurencja z protestantami w działalności misjonarskiej na świecie oraz ruchy socjalistyczne i komunistyczne.

Dla wewnętrznych procesów Kościoła żaden aspekt dziewiętnastego wieku nie był równie ważny jak nowa wysoka pozycja papiestwa w każdym obszarze katolickiego życia. Ze wszystkich wcześniejszych soborów zapewne żaden nie wszedł bardziej bezpośrednio w spór z Soborem Watykańskim II niż Sobór Watykański I (1869-1870) z powodu swej definicji prymatu i nieomylności papieskiej.

Trzeci i najbardziej specyficzny kontekst stanowi okres rozpoczęty wraz z wybuchem drugiej wojny światowej i trwający do początku Vaticanum II. Chociaż w aspekcie eklezjalnym kontekst ten pokrywa się z "długim dziewiętnastym stuleciem", to - postrzegany przez pryzmat wydarzeń politycznych i kulturowych - wiąże się on z tak znaczącymi zmianami zachodzącymi na całym świecie, że należy uznać go za odrębną epokę. Są to czasy zimnej wojny, której niebezpieczne apogeum przypadło na okres tzw. kubańskiego kryzysu rakietowego. Epizod ten miał miejsce zaledwie kilka dni po rozpoczęciu Soboru. Przez niemal dwa tygodnie świat wstrzymywał oddech, a groźba nuklearnej zagłady zdawała się bliska urzeczywistnienia.

W okresie tym nastąpiła dekolonizacja, co miało wielki wpływ na przedsięwzięcia misyjne wszystkich kościołów. Była to również epoka wzrostu znaczenia ugrupowań chadeckich w krajach, w których do niedawna panowały faszystowskie dyktatury. W tym samym czasie świat zachodni musiał ostatecznie skonfrontować się ze zbrodnią Holokaustu i jej następstwami. Te i inne czynniki doprowadziły polityków i duchownych do przeświadczenia, że nadchodzi nowa era, wymagająca nowych rozwiązań i nowych postaw.

Jeśli takie są konteksty, to jakimi kwestiami zajmował się Sobór? Cechą charakterystyczną Vaticanum II było szerokie spektrum omawianych tematów. Należały do nich: użycie organów podczas Mszy; miejsce św. Tomasza z Akwinu w programie seminariów; zasadność gromadzenia arsenałów broni nuklearnej; błogosławienie wody używanej do chrztu; rola osób świeckich w działalności duszpasterskiej Kościoła; relacja pomiędzy biskupami i papieżem; cele małżeństwa; pensje duchownych; rola sumienia w podejmowaniu decyzji moralnych; właściwy strój (lub habit) dla zakonnic; związek Kościoła ze sztuką; przekłady Biblii; granice diecezji; słuszność (lub niesłuszność) wspólnych nabożeństw z niekatolikami i tak dalej - jak to zobaczymy, niemal bez końca.

Oczywiście, wszystkie zagadnienia, którymi zajmował się Sobór, należy traktować poważnie. Jednak pewne z nich mają ogólniejsze znaczenie niż inne. Najlepiej rozpocząć od tematów, których dotyczyło szesnaście końcowych soborowych dokumentów. Wskazują one na szesnaście "obszarów szczególnej troski" - liturgię, edukację, ekumenizm itd. To truizm, niemniej ważne jest, by o tym pamiętać. Jak już jednak wspominałem, podczas samego Soboru, jak i po jego zakończeniu nikt nie uważał, że znaczenie stwierdzeń Vaticanum II dotyczących mediów można porównywać z tym, co Sobór miał do powiedzenia na temat relacji państwo-Kościół lub o stosunkach Kościoła z muzułmanami lub Żydami.