Bp Jarecki: bez zasady niezawisłości sędziowskiej nie można mówić o istnieniu demokratycznego państwa

Zgodnie z nauczaniem społecznym Kościoła znawcy konstytucjonalizmu stwierdzają, że bez zasady niezawisłości sędziowskiej nie można mówić o istnieniu demokratycznego państwa prawnego – stwierdza bp Piotr Jarecki w swej przesłanej KAI analizie pt. „Polityka ma być działaniem dla dobra wspólnego”. Publikujemy jej fragment odnoszący się do trójpodziału władz oraz autonomii władzy sądowniczej, co dziś jest przedmiotem debaty publicznej.

Tematem, który porusza wiele umysłów i serc w naszej Ojczyźnie i jest przyczyną konfliktów przybierających niepokojący i niebezpieczny dla całości życia społecznego kształt jest sposób urządzenia władzy państwowej oraz właściwe jej sprawowanie w demokratycznym społeczeństwie. Jedną z przyczyn tego zjawiska są zmiany dokonywane w systemie prawnym naszego Państwa. Przywołując Wielką Kartę nauki społecznej Kościoła – encyklikę „Rerum novarum” – Jan Paweł II tak naucza: „Leon XIII wiedział, że do zapewnienia normalnego rozwoju ludzkich działań, zarówno duchowych, jak i materialnych, jedne i drugie bowiem są niezbędne, konieczna jest zdrowa teoria Państwa. Dlatego w jednym z punktów encykliki Rerum novarum przedstawia on organizację społeczeństwa opartą na trzech władzach – prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej – co w tamtych czasach było nowością w nauczaniu Kościoła. Ten porządek odzwierciedla realistyczną wizję społecznej natury człowieka, która wymaga odpowiedniego prawodawstwa dla ochrony wolności wszystkich. Dlatego jest wskazane, by każda władza była równoważona przez inne władze i inne zakresy kompetencji, które by ją utrzymywały we właściwych granicach. Na tym właśnie polega zasada „Państwa praworządnego”, w którym najwyższą władzę ma prawo, a nie samowola ludzi” (CA, n. 44).

Takiej koncepcji przeciwstawiają się wszelkiego rodzaju totalitaryzmy, utrzymujące, że tylko jedna grupa ludzi posiada całą prawdę i stąd ma prawo do jej wprowadzania w życie społeczne, a nawet do jej narzucania. Takiej koncepcji Kościół się sprzeciwia, ponieważ stoi ona w sprzeczności z godnością człowieka oraz z podmiotowością społeczeństwa. Autentyczna demokracja możliwa jest tylko w Państwie prawnym. Przyczynia się wtedy do promocji poszczególnych osób jak i do podmiotowości społeczeństwa „przez tworzenie struktur uczestnictwa oraz współodpowiedzialności” (CA, n. 46). Zasada podziału władz zakłada, że system organów państwowych powinien zawierać wewnętrzne mechanizmy zapobiegające koncentracji i nadużyciom władzy, gwarantujące jej sprawowanie zgodnie z wolą narodu i przy poszanowaniu wolności i praw jednostki.

Kościół naucza, że formy relacji między trzema władzami w dojrzałej demokracji nie są i nie powinny być ustalone raz na zawsze. Jest to tym bardziej oczywiste dzisiaj, w coraz bardziej dynamicznej, szybko zmieniającej się rzeczywistości społecznej. Dlatego zmiany w celu usprawnienia działania poszczególnych organów państwa w ramach ich kompetencji są możliwe, a nawet pożądane czy konieczne. Warunkiem dopuszczalności owych zmian jest to, że nie powinny one nigdy doprowadzić do hegemonii jednej władzy nad drugą, gdyż prowadziłoby to do degeneracji demokracji, a w konsekwencji do powolnego jej niszczenia z ciężkim uszczerbkiem dla pokojowego współżycia społecznego i integralnego rozwoju. Prowadziłoby to także do zafałszowania roli demokratycznego państwa w podmiotowym społeczeństwie.

Jan XXIII tak naucza w encyklice „Pacem in terris”: „Uważamy za zgodną z naturą ludzką taką organizację prawno-polityczną wspólnoty ludzkiej, która jest oparta na właściwym podziale władz, odpowiadającym trzem specyficznym funkcjom władzy publicznej. Kompetencje i działanie władz publicznych są zdefiniowane w terminach prawnych… Stanowi to gwarancję dla obywateli w respektowaniu ich praw i wypełnianiu obowiązków” (PT, n. 68). Papież stwierdza także, że każda z trzech władz powinna wypełniać swoje zadania zgodnie ze swymi kompetencjami. Władza ustawodawcza powinna stosować się do porządku moralnego i norm konstytucji. Władza wykonawcza powinna dobrze znać prawa, z mądrością je stosować po dokładnym zbadaniu wszystkich okoliczności. Władza sądownicza powinna kierować się prawością, bez ulegania naciskom żadnej ze stron, zapewniając opiekę dla praw obywateli i ciał pośrednich oraz ochronę prawną w wypełnianiu ich obowiązków (por. PT, n. 69).

Wiele kontrowersji, a także wzburzenie i krytykę, powodują zmiany dotyczące niezależności sądownictwa. Ustrojowy sens władzy sądowniczej polega na tym, że jest ona strażnikiem godności człowieka, strażnikiem wartości uniwersalnych, ponadczasowych. W sytuacji nierespektowania tych wartości przez większość parlamentarną władza sądownicza ma możliwość dokonania korekty ze względu na wartości, które kultura praw człowieka uznaje za niezależne od jakiejkolwiek władzy. Zgodnie z nauczeniem społecznym Kościoła znawcy konstytucjonalizmu stwierdzają, że bez zasady niezawisłości sędziowskiej nie można mówić o istnieniu demokratycznego państwa prawnego. Prezentowany jest pogląd, że podporządkowanie sądownictwa powszechnego kontroli większości parlamentarnej wykraczającej poza zakres podległości sędziów konstytucji i ustawom byłoby równoznaczne z ograniczeniem zdolności suwerena do sprawowania zwierzchnictwa niezależnie od partii politycznych, które odniosły zwycięstwo wyborcze. W świetle stanowiska doktryny prawa konstytucyjnego w konsekwencji nastąpiłoby zatarcie granic oddzielających sprawujące władzę publiczną partie polityczne od państwa, a zamiast dobra wspólnego celem aktywności politycznej stawałoby się w coraz większym stopniu zdobycie władzy przez rywalizujące ugrupowania. Niezależność władzy sądowniczej od polityków ma istotne znaczenie dla zapobieżenia przekształcaniu demokracji konstytucyjnej w swego rodzaju zwierzchnictwo większości, prowadzące do faktycznego przekształcenia suwerenności narodu w dyktaturę wyborczą.

Jan Paweł II w swoim przemówieniu do przedstawicieli Narodowego Kongresu Prawników Włoskich tak nauczał: „Konstytucje państw współczesnych definiując relacje jakie istnieją między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, gwarantują tej ostatniej konieczną niezależność w ramach prawa. Ale ta niezależność jest wartością, której ma odpowiadać żywe poczucie prawości w sferze poszukiwania prawdy, pogodny obiektywizm sądzenia. Niezależność sądów nigdy nie powinna być praktykowana bez respektowania wartości zakorzenionych w naturze osoby ludzkiej, której niezbywalna godność i transcendentne powołanie powinny być zawsze respektowane” (31 marzec 2000 r.).

Jako Polacy jesteśmy dziedzicami ponad pięćsetletniej tradycji państwa prawa w Rzeczpospolitej. Jest to wielkie a zarazem zobowiązujące dla nas wszystkich dziedzictwo dziejowe. Za to szlachetne dziedzictwo jesteśmy wszyscy w najwyższym stopniu odpowiedzialni. Najwyżsi przedstawiciele władzy naszej Ojczyzny dnia 25 stycznia 2007 r., zapisali w Pro Memoria następujące słowa: „Świadomi, że dobre prawo i dobre obyczaje – obowiązujące tym mocniej im wyższy urząd i godność przyszło komu sprawować – są konieczne dla prawidłowego rozwoju Narodu, Państwa, wspólnot samorządowych i żyjących w nich obywateli, z satysfakcją potwierdzamy nasze głębokie przywiązanie do tradycji oraz zasad demokratycznego państwa prawa, a także determinację w ich kultywowaniu, mając na względzie ogromne znaczenie tych zasad dla Polski i innych państw Unii Europejskiej”. Słowa te stanowią drogowskaz w kształtowaniu dobra wspólnego Rzeczypospolitej.