„Duszpasterstwo w czasie pandemii” – specjalna publikacja do programu duszpasterskiego 2021

Krytykę błędnych postaw kaznodziejskich, mocne i słabe strony duszpasterstwa w czasie epidemii oraz m.in. opis metod i narzędzi do nauki katechezy online w tym szczególnym okresie zawiera specjalny zeszyt przygotowany przez Komisję Duszpasterstwa Konferencji Episkopatu Polski. Publikacja jest częścią materiałów do programu duszpasterskiego na rok 2020/2021.

Jak przypomina we wstępie abp Wiktor Skworc, przewodniczący Komisji Duszpasterstwa KEP, w wyniku ogłoszenia stanu epidemicznego życie społeczne, gospodarcze i religijne przeniosło się w dużej mierze do internetu. Społeczeństwo do dziś zdalnie pracuje, uczy się i uczestniczy w praktykach religijnych, zwłaszcza w niedzielnej Eucharystii, która była i jest transmitowana we wszystkich środkach komunikacji społecznej.

„Wydaje się, że duszpasterze razem ze swymi sprzymierzeńcami odczytali tę nową sytuację jako wezwanie i duszpasterską szansę, co dało możliwość zachowania ciągłości formacji i duszpasterstwa, ewangelizacji i sprawowania sakramentalnej posługi” – stwierdził abp Skworc.

Jak jednak zaznaczył, z pewnością nie udało się w tej nadzwyczajnej sytuacji uniknąć błędów – dlatego też wszelkie krytyczne uwagi powinny być przeanalizowane, a wnioski włączone w program duszpasterski, który powinien inspirować i mobilizować do angażowania się w niekończące się dzieło ewangelizacji.

W pierwszej części publikacji przypomniane zostało nauczanie papieskie i dokumenty Kościoła, takie jak modlitwa papieża Franciszka na placu św. Piotra o ustanie pandemii, dekret w czasie COVID-19 Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów czy Dekret Penitencjarii Apostolskiej odnośnie do przyznania specjalnych odpustów dla wiernych w obecnej sytuacji pandemii. Publikacja wspomina też o licznych dokumentach duszpasterskich Episkopatu Polski wydanych po wybuchu pandemii.

W drugiej części omówiono wybrane zagadnienia teologiczne i duszpasterskie „praxis” aż do kwestii zdalnej katechizacji.

Przedstawiając najpierw założenia programu duszpasterskiego Kościoła w Polsce na lata 2019-2022, o. dr hab. Jerzy Brusiło OFMCOnv (Uniwersytet Papieski Jana Pawła II) zaznacza, że wbrew hasłu tego programu („Eucharystia daje życie”) w praktyce duszpasterskiej zamkniętych kościołów, odwołanych nabożeństw czy lęku przed zgromadzeniem ludzi kryła się choroba i śmierć, która w Chinach, a potem na całym świecie, w tym w Polsce, odebrała życie tysiącom zakażonych koronawirusem.

„Pandemia trwa nadal, zagrażając wszystkim ludziom, a dla katolików w Polsce i pewnie dla wszystkich ludzi wierzących na świecie okazuje się także „wielką tajemnicą wiary” – co było hasłem pierwszego roku programu duszpasterskiego o Eucharystii. To rzeczywiście tajemnica wiary, bo gdy w Wielki Czwartek mieliśmy właśnie świętować ustanowienie Eucharystii, względy bezpieczeństwa i konieczność odosobnienia wiernych spowodowała zamknięcie kościołów i odwołanie liturgii” – pisze o. Brusiło.

Jak zaznacza: „Nie dość mamy w Kościele polskim problemów z laicyzacją życia religijnego, dechrystianizacją kultury, postępującym permisywizmem moralnym i ideologią gender, konsumpcjonizmem i podziałami w życiu społecznym, to jeszcze odizolowanie od sakramentów świętych, rozbicie wspólnoty kościelnej i osamotnienie w warunkach kwarantanny spowodowało nagłą i radykalną, niezwykle trudną sytuację duszpasterską, której najważniejszym przejawem jest problem z udziałem we Mszy św. i możliwość bezpiecznego przystępowania do Komunii Świętej”.

W konkluzji o. Brusiło podkreśla, że program duszpasterski o Eucharystii jest nadal aktualny a w Adwencie 2020 r. wszedł w drugi etap realizacji pod hasłem „Zgromadzeni na świętej wieczerzy”. Zastanawia się natomiast, czy założenia programu zostaną w obecnej sytuacji wypełnione a ich realizacja będzie odpowiedzią na problemy wiary, duszpasterstwa i Kościoła wynikłe z trwającej wciąż pandemii: „Czy nie będą potrzebne korekty programu, aby skuteczniej przeciwstawić się ograniczeniom w praktyce Eucharystii i utrudnieniom duszpasterstwa w warunkach epidemicznych?”.

„Mimo doświadczenia epidemii i spowodowanej przez nią śmierci, mimo izolacji, osamotnienia, lęku i cierpienia, dzięki Eucharystii, jej celebracji, Komunii, adoracji i łask jednak Bóg jest z nami i daje nam życie. Wbrew ‘upadkom pod krzyżem pandemii’ – ‘Eucharystia daje życie’, jak proroczo głosi hasło pierwszego roku programu duszpasterskiego, i daje ‘nadzieję, aby to ona [Eucharystia] umocniła i wspierała wszystkie środki i możliwe drogi, które mogą nam pomóc strzec siebie oraz strzec innych” – podsumowuje o. dr hab. Jerzy Brusiło.

Opisując mocne i słabe strony duszpasterstwa w Polsce w czasie pandemii ks. dr Przemysław Sawa (Instytut Nauk Teologicznych, Uniwersytet Śląski) wskazał, że ograniczenia w korzystaniu z sakramentów uzmysłowiły wielu katolikom wartość sakramentów oraz wewnętrzne cierpienie z tęsknoty za Eucharystią. Jednocześnie wielu doceniło wartość wspólnej modlitwy, która cementuje poczucie jedności. Temu doświadczeniu służyły liczne transmisje liturgii i modlitw, zwłaszcza narodowego Różańca podejmowanego codziennie od marca przez wielu Polaków w kraju i zagranicą.

Epidemia odsłoniła jednocześnie źródła poważnego kryzysu w Kościele. Znalazło to wyraz zwłaszcza w rozpowszechnianiu błędnych poglądów teologicznych, m.in. odnośnie do rozumienia Eucharystii czy sakramentaliów, objawień prywatnych, zakresu pobożności maryjnej. Co gorsza – zdaniem autora – „daje się zauważyć coraz większa radykalizacja kaznodziejów czy grup wiernych będących w opozycji wobec nauczania biskupów lub podejmujących pobożność budowaną na błędnych postawach” (np. spiskowe teorie dziejów).

„Wobec tego konieczna jest solidna formacja duchowa duchownych i świeckich, gdyż wielu z nich uległo fałszywym poglądom teologicznym” – stwierdza ks. dr Sawa.

Jego zdaniem, Kościół powinien zająć odważne stanowisko wobec tych problemów. Chodzi przede wszystkim o solidne zaangażowanie w nową ewangelizację, czyli w odnowioną misyjność wszystkich podmiotów kościelnych (wspólnot, parafii, zakonów, diecezji), rozwój atrakcyjnej w formie katechezy dla dorosłych, młodzieży i dzieci, a zwłaszcza odważniejszą promocję wspólnot, ruchów i stowarzyszeń podejmujących formację wiernych. Niezbędne jest też wprowadzanie w autentyczną duchowość chrześcijańską.

Ks. dr hab. Dariusz Lipiec (KUL) proponuje rozwijanie w dobie pandemii formy duszpasterstwa indywidualnego, jaką jest rozmowa duszpasterska. Jest ona skierowana do poszczególnych wiernych i zmierza do zaspokojenia ich indywidualnych potrzeb religijnych. Duszpasterstwo w Polsce stosuje ją w sytuacjach związanych z przygotowaniem do sakramentów chrztu, małżeństwa i chorych. Rozmowa taka jest też uważana za ważną podczas duszpasterskich odwiedzin rodzin, w pracy z ludźmi chorymi, jako element szafowania sakramentu pokuty i pojednania oraz w pracy z młodymi dorosłymi.

Zdaniem ks. Lipca, okoliczności pandemii są w tym kontekście swego rodzaju wyzwaniem dla duchownych prowadzących zarówno rozmowy w kancelarii, jak i podczas domowych odwiedzin. Dzięki takim rozmowom mogą oni umacniać wiernych oraz podejmować próby korygowania niewłaściwych opinii i postaw.

Z kolei ks. dr hab. Przemysław Artemiuk wspomina w zbiorowej publikacji o „kaznodziejskich manowcach”. Jego zdaniem bowiem, w pandemii internetowi kaznodzieje, zyskujący popularność i rozpoznawalność, „nierzadko schodzą na manowce, ciągnąc za sobą nie zawsze świadomych tego słuchaczy”. Co w ich przepowiadaniu może niepokoić?

Autor mówi przede wszystkim o postawie kaznodziei-celebryty. „W sieci nie tylko głoszą rekolekcje, nauczają, ale także uczą gotowania i promują gry. Często ich medialne projekty bywają szumnie określane mianem ewangelizacji, niejednokrotnie jednak nie maja z nią wiele wspólnego. W przekazie przede wszystkim eksponują siebie” – stwierdza ks. Artemiuk.

Przekazom współczesnych kaznodziejów nieraz towarzyszy „bardzo uproszczona wizja duchowości”. W zależności od własnych fascynacji czy upodobań sugerują słuchaczom konkretne metody modlitewno-ascetyczne. Pomijając wolność wyboru, absolutyzują własne doświadczenia. „To, co jest dobre lub skuteczne w ich życiu, staje się dla innych konieczne i niezbędne” – pisze ks. Artemiuk.

Autor krytykuje też inne postawy kaznodziejskie, jak emocjonalne uzależnienie słuchacza od własnego przekazu, co u wielu wiernych „zdecydowanie przekracza ramy fascynacji” czy niebezpieczny ekskluzywizm. Wyraża się on w przekonaniu, że tylko oni głoszą prawdziwą naukę, a zbawienia można w pełni doświadczyć, podążając za ich radami.

Ważnym wątkiem nauczania w kontekście pandemii zostaje wezwanie do pokuty i ten element kaznodziejskich praktyk nie jest zdaniem autora wolny od błędów. Pokuta bywa bowiem postrzegana jako antidotum na wszystkie bolączki człowieka i świata. W ten sposób przepowiadający, koncentrując się na kwestii pokuty, upodabniają się do średniowiecznych milenarystów. Podobnie jak oni stosują strach jako swoistą metodę pedagogiczną. Taka postawa promuje rozwój lękliwej pobożności, w której kwestia zasługiwania i wizja karzącego Boga zajmują centralne miejsce.

Wreszcie zauważalne jest deprecjonowanie przez kaznodziejów psychoterapii. „W psychologach i terapeutach należy widzieć sprzymierzeńców, którzy służą swoją fachową pomocą człowiekowi. Wierzący, akceptujący własną historię życia, będzie szukał dojrzałem formy duchowości. Nie da się zwieść tanim hasłom kaznodziejów, którzy chcieliby nim manipulować. Może dlatego wielu z nich tak łatwo przychodzi krytykowanie psychoterapeutów. Postrzegają ich bowiem jako konkurentów” – konkluduje ks. Przemysław Artemiuk.

Interesującą częścią publikacji jest przegląd wybranych narzędzi technologii informatycznych służących w czasie pandemii do nauczania religii w szkole. Autorzy zauważają, że choć początkowo problemem okazał się dostęp do materiałów multimedialnych (dostępność do podobnych narzędzi w przypadku innych przedmiotów była jednak większa), to ostatecznie zdalne nauczanie w szkołach w czasie pandemii pozwoliło odkryć bogactwo pomocy dydaktycznych, których wykorzystanie stało się niezbędne w prowadzeniu katechezy online. Chodzi nie tylko o strony wydawców podręczników do religii, ale też liczne w sieci serwisy wspomagające, blogi czy kanały katechetyczne wyzwalające kreatywność samych nauczycieli.

„Duszpasterstwo w czasie pandemii. Zeszyt specjalny do programu duszpasterskiego Kościoła katolickiego w Polsce na rok 2020/2021”. Pod red. ks. dr. hab. Jana Bartoszka, ks. mgr lic. Romana Chromego, ks. dr. Krystiana Piechaczka (Sekretariat Komisji Duszpasterstwa KEP), Instytut Gość Media, Katowice 2020.