"Szczątki rozebrano, wzgórze zaorano". Czy uda się odnaleźć polskie ślady bożogrobców?

W „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z 1890 roku znaleźć można taki opis tego miejsca: „Znajdowały się tu ruiny kościoła i klasztoru bożogrobców, wystawionego w 1323 r. W 1868 r. zostały te szczątki rozebrane, a wzgórze, na którem się mieściły, zaorano”. Ostatecznie ślad pierwszej placówki zakonu w starym Rypinie zniknął z krajobrazu i do dziś lokalizacja obiektu nie została ustalona.

Rypin, miasto położone w północno-zachodniej części diecezji płockiej, na historycznej ziemi dobrzyńskiej, w XIV wieku przyciągnęło Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego, zwanych bożogrobcami lub miechowitami. Zakonnicy mieli chronić teren przed najazdami pruskimi, a potem krzyżackimi i litewskimi. Historycy i archeolodzy od lat starają się odnaleźć ślady ich działalności, ale jest to trudne zadanie.

Rypin jest jednym z najstarszych polskich miast. Pierwsze informacje o nim pochodzą z 1065 roku. Pierwotny gród rypiński był zlokalizowany na terenie obecnej wsi Starorypin. W XI wieku miasto stało się stolicą odrębnej jednostki terytorialnej, zwanej kasztelanią, a od wieku XIV - powiatu. Zakon bożogrobców, oficjalnie nazywający się Zakonem Rycerskim Grobu Bożego w Jerozolimie, założony został przez pierwszych krzyżowców w Ziemi Świętej, jego początki wiąże się z postacią Godfryda z Bouillon.

Zakon, który za symbol obrał sobie krzyż jerozolimski, podlegał patriarsze łacińskiemu. Członkowie zakonu po upadku Akki w 1291 roku, wzorem pozostałych zakonów, poszukiwali innych terenów na swoje siedziby. Część z nich trafiła do Polski, a w 1323 roku otrzymali uposażenie w postaci szpitala w Starorypinie od książąt dobrzyńskich, Władysława i Bolesława oraz Anastazji. To bożogrobcy właśnie przez wieki kształtowali chrześcijańskie oblicze ziemi dobrzyńskiej. Z tego samego roku pochodzi także najstarsze pewne źródło mówiące o kościele pod podwójnym wezwaniem Błogosławionej Dziewicy Marii i apostołów Piotra i Pawła w Starym Rypinie.

Budowa kościoła rozpoczęła się około 1319 roku, za czasów biskupa Floriana z Kościelca herbu Laska. O kościele bożogrobców w Starorypinie (Starym Rypinie) wiadomo dość dużo. Prawdopodobnie była to budowla murowana z cegły. Analiza ryciny kościoła z 1851 roku, która jest najlepiej zachowanym źródłem ikonograficznym, pozwala stwierdzić, że był to niewielki kościół o cechach gotyckich, wraz z młodszymi elementami, wprowadzonymi w trakcie późniejszych renowacji. W 1851 roku w miejscu lokalizacji kościoła przebywała komisja badająca zabytki w Królestwie Polskim. Uznała istniejące ruiny za obiekt godny uwagi, powstała ich ilustracja i opis. Zachowało się też pisane świadectwo, że w 1777 roku budynek miał jeszcze dachy, ale w 1813 roku był już zupełnie zrujnowany, bez okien i drzwi, miał jedynie wieże.

W „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z 1890 roku znaleźć można taki opis tego miejsca: „Znajdowały się tu ruiny kościoła i klasztoru bożogrobców, wystawionego w 1323 r. W 1868 r. zostały te szczątki rozebrane, a wzgórze, na którem się mieściły, zaorano”. Ostatecznie ślad pierwszej placówki zakonu w starym Rypinie zniknął z krajobrazu i do dziś lokalizacja obiektu nie została ustalona.

W ostatnim okresie nastąpiło pewne przełamanie impasu w poszukiwaniu kościoła bożogrobców, udał się bowiem pozyskać nowe źródła. Jest to między innymi mapa z 1806 roku, gdzie dość precyzyjnie wyrysowana jest lokalizacja kościoła, tuż przy rzeczce Linia, po północnej stronie pierwszego rypińskiego miasta. Ważnych informacji dostarcza także opis kościółka znaleziony w prasie z 1856 roku.

W 135 roku nastąpiła translokacja miasta: ze Starego Rypina na teren obecnego miasta Rypina. Po translokacji gród w Starym Rypinie utracił pozycję centralnego ośrodka. W dokumencie z 1349 roku książę Władysław dokonał zmiany gruntów dla bożogrobców, nadając im opuszczoną już górę grodową. Przeniesienie życia politycznego ze Starego do Nowego Rypina wymusiło konieczność budowy szpitala i kościoła, także w nowym mieście.

Dnia 3 maja 1349 roku w Bobrownikach książę Władysław nadał bożogrobcom przywilej na założenie domu zakonnego w Nowym Rypinie. Kościół i szpital miał zgodnie z wolą księcia stanąć w ciągu jednego roku od czasu nadania przywileju. Nowa świątynia, wybudowana w latach 1348-1350, powstała na przedmieściach Rypina, na tzw. Piaskach i otrzymała wezwanie Świętego Ducha. Kościół ten zbudowano z drewna, był wielokrotnie rujnowany, przebudowywany i odnawiany. Ostatecznie rozebrany został podczas drugiej wojny światowej. W ten sposób zniknął ostatni kościółek rypińskich bożogrobców.

W Rypinie Starym i Nowym bożogrobcy posiadali dwa kościoły i dwa szpitale, ale do dziś zachował się wyłącznie srebrny kielich, przekazany przez zakonników do kościoła Świętej Trójcy (farnego, wciąż istniejącego) w 1694 roku. Być może część wyposażenia kościoła farnego pochodzi z rozebranych kościołów bożogrobców, ale nie ma na to dowodów. Pozostaje nadzieja, że nowe metody badawcze przyczynią się do odnalezienia artefaktów po bożogrobcach w Rypinie.

KAI / mł