Izrael stworzył Biblię, zaś Biblia stworzyła Izrael

"Izrael stworzył Biblię, zaś Biblia stworzyła Izrael” – to powiedzenie zwięźle, lecz prawdziwie wyraża miejsce i rolę Biblii w tożsamości i dziejach wyznawców judaizmu. Religia żydowska nie jest monolitem – a stwierdzenie to dotyczy nie tylko jej współczesnego zróżnicowania, lecz również dawniejszej i nowszej historii.

Odróżnić w niej należy dwa zasadnicze etapy: judaizm biblijny, który pokrywa się z rzeczywistością przedstawioną w czasach Starego i Nowego Testamentu, oraz judaizm pobiblijny, który wyłonił się pod koniec I wieku ery chrześcijańskiej i istnieje do dzisiaj. Na każdym z tych etapów Biblia jako Księga życia była traktowana pod wieloma względami bardzo podobnie, ale pod wieloma innymi – odmiennie. Wzgląd na ten stan rzeczy ma rozstrzygające znaczenie dla chrześcijańskiego spojrzenia na judaizm, zarówno starożytny, biblijny, jak i pobiblijny, a więc także współczesny.

Judaizm biblijny

Życie religijne i pobożność biblijnego Izraela są znacznie starsze aniżeli Biblia. Zaistniały one, okrzepły i rozwijały się, zanim pojawił się jakikolwiek zapis bądź tekst, który wszedł w skład ksiąg świętych włączonych do kanonu Biblii Hebrajskiej. Początki wiary Izraelitów są wyprowadzane od patriarchów, Abrahama, Izaaka i Jakuba, których życie i losy datuje się na pierwszą połowę drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Nawet jeżeli niemała część badaczy dziejów Izraela uznaje patriarchów za postacie eponimiczne, czyli „założycielskie” w sensie innym niż wyłącznie historyczny, początki religii Izraela przypadają nie później niż na koniec drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Nie istniała wtedy na pewno jeszcze żadna księga biblijna.

Najstarsza forma wiary i pobożności biblijnego Izraela bywa nazywana mozaizmem, co tłumaczy się pochodzeniem jej od Mojżesza jako największego przywódcy i prawodawcy (XIII w. przed Chr.). Historycy religii toczą gorące spory, usiłując odtworzyć genezę i najważniejsze fazy rozwoju mozaizmu oraz połączyć je z wydarzeniami, wierzeniami i kulturami bliższych i dalszych sąsiadów starożytnych Izraelitów. Wraz z wygnaniem babilońskim, czyli w początkach VI wieku przed Chrystusem, dobiegł końca etap znany jako „religia przedwygnaniowego Izraela”. Podczas wygnania przeszła ona bardzo głęboką i wszechstronną transformację, na skutek której po powrocie z wygnania (539 r. przed Chr.), szczególnie w kontekście reform podjętych przez Ezdrasza i Nehemiasza (poł. V w. przed Chr.), wyłoniła się forma religii Izraela określana jako judaizm. Rozwijała się do 70 roku po Chrystuie, gdy Rzymianie położyli kres państwowości żydowskiej, a Świątynia Jerozolimska została zburzona. W tych warunkach dokonała się druga gruntowna przebudowa życia religijnego, której rezultatem jest judaizm rabiniczny.

Pamięć zbiorowa i święta Tradycja

U początków religii Izraela stoją wydarzenia przeżywane i objaśniane jako znaki obecności i działania Boga. Izraelici nie odczuwali potrzeby rozumowego uzasadniania swojej wiary, traktując jako swoje najważniejsze zadanie wyznawanie jej, sprowadzone do historycznego credo: „Słuchaj, Izraelu, Pan, nasz Bóg, Pan jest jedyny” (por. Pwt 6, 4). Wydarzenia historii świeckiej stawały się więc integralną częścią historii świętej, czyli monoteistycznej teologii dziejów ujmowanych w trzech wymiarach: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Tak tworzyła się pamięć, indywidualna oraz zbiorowa, scalająca społeczność ludzi, którzy przyjmowali wspólne doświadczenia religijne jako własne, a także odwrotnie – swoje przeżywanie Boga i Jego działania komunikowali innym, oczekując, że będzie to kolejny element zbiorowej pamięci.

Zwłaszcza pamięć o Wyjściu z Egiptu sprawiała, że lud dawnych niewolników hebrajskich przeobrażał się w świadomy swojej tożsamości naród Izraela. Zbiorowa pamięć była od początku wspomagana, zabezpieczana i umacniana przez modlitwę, liturgię i sprawowanie kultu. Istniało pod tym względem wielkie zróżnicowanie, podyktowane uwarunkowaniami geograficznymi, topograficznymi, historycznymi, społecznymi i obyczajowymi. Aczkolwiek monarchia zjednoczona w X wieku przed Chrystusem pod rządami Dawida i Salomona, istniejąca później (X-VIII w. przed Chr.) jako odrębne Królestwo Izraela i Judy, zajmowała niewielkie terytorium, zróżnicowanie pamięci zbiorowej było znaczne. Dochodziło do głosu zwłaszcza w sanktuariach, z których najważniejsze znajdowało się w Jerozolimie, a dwa inne ważne były zlokalizowane w Betel i Dan. Spoiwem tożsamości stawało się coraz bardziej zjawisko pielgrzymowania oraz składanie ofiar ze zwierząt. Przy tej sposobności dawna pamięć stale się aktualizowała, odnosiła do bieżących potrzeb i wyzwań oraz karmiła nowymi impulsami duchowymi i religijnymi. W taki sposób kształtowały się różnorodne tradycje, związane zapewne z poszczególnymi sanktuariami, a także lokalnymi świętymi miejscami i przeżyciami znanych bohaterów wiary. Były one przekazywane ustnie, z pokolenia na pokolenie, z wykorzystaniem rozmaitych środków i technik mnemotechnicznych, które wspomagały zapamiętywanie szczegółów.

Rozmaite tradycje złożyły się na skarbiec świętej Tradycji przedwygnaniowego Izraela. Nie była ona święta w tym sensie, że dotyczyła wyłącznie spraw religijnie i moralnie czystych, niewinnych i wzniosłych, ale w tym, że punkt odniesienia dla niej stanowił Bóg i Jego świętość pojmowana jako radykalna inność, odmienność od świata. Święta Tradycja była bardzo pojemna i obejmowała rozmaite pomniejsze tradycje. Ich gromadzenie i łączenie odbywało się nie tyle na zasadzie uzgadniania i segregowania jednych kosztem drugich, ile przez ich gromadzenie i zestawianie ze sobą, co pozwalało budować jedność w różnorodności. Nieprzekraczalne ramy tego dynamicznego procesu wyznaczała wiara w jedynego Boga, który wybrał Izraela, wyprowadził go z niewoli egipskiej i związał się z nim nieodwołalnym przymierzem.

Przekazem ważnych i uznanych tradycji religijnych i narodowych zajmowali się „stróżowie Tradycji”, czyli osoby cieszące się wyjątkowym autorytetem, znane i szanowane we wspólnocie. Rekrutując się z różnych kręgów społeczności Izraela, były one zazwyczaj związane z sanktuariami i miejscami kultu. Dość wcześnie, zapewne już w X wieku przed Chrystusem, pojawiły się pierwsze zapisy dokumentujące najważniejsze wydarzenia, sporządzane głównie dla potrzeb dworu królewskiego. Przed wygnaniem babilońskim Izrael był niewątpliwie narodem Tradycji, co pozwoliło mu ustrzec tożsamość w otaczającym go świecie pogańskim. Integrujący zwornik zbiorowej pamięci stanowiły zwłaszcza święta religijne, z których trzy najważniejsze uobecniały konstytutywne wydarzenia z początków Izraela: Pascha jako pamiątka wyprowadzenia z Egiptu, Święto Tygodni (Pięćdziesiątnica) jako pamiątka otrzymania Prawa na Synaju oraz Święto Namiotów jako pamiątka zamieszkiwania pod namiotami w drodze spod Synaju do Ziemi Obiecanej.

Największym zagrożeniem dla przetrwania i rozwoju Izraela był kryzys Tradycji, do którego dochodziło wówczas, gdy uszczupleniu ulegała liczba „stróżów Tradycji”. Działo się tak na skutek różnych niesprzyjających okoliczności, jak klęski naturalne, a przede wszystkim niszczycielskie najazdy i wojny. Śmierć człowieka, którego pamięć stanowiła ważne ogniwo zbiorowej tożsamości, oznaczała bolesną lukę, pustkę, której zapełnienie nie było łatwe. Pierwszy potężny kryzys Tradycji miał miejsce w drugiej połowie VIII wieku przed Chrystusem, gdy Królestwo Izraela wraz z Samarią, swoją stolicą, padło łupem Asyryjczyków. Skutkiem kilku zwycięskich wypraw zbrojnych podjętych przez władców imperium nowoasyryjskiego było deportowanie kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców północnej części Izraela do środkowej Mezopotamii. Nie rozpłynęli się tam jednak ani nie utracili tożsamości, lecz przetrwawszy dramatyczny czas deportacji, skonsolidowali się, tworząc asyryjską diasporę Izraelitów.

Utrwalanie Tradycji

Bardzo prawdopodobne, że właśnie w tych warunkach rozpoczęło się żmudne zapisywanie składników świętej Tradycji. Sprzyjała mu długa mezopotamska tradycja literacka z wysoko rozwiniętą sztuką pisania oraz sporządzania zapisów o charakterze historiograficznym i mądrościowym. Na wygnaniu w Mezopotamii, pod rządami Asyryjczyków powstawały pierwsze pisma, a być może także krótkie zbiory pism, które miały wejść w skład Biblii. Zbierano w nich i porządkowano składniki zbiorowej pamięci o przeszłości, podkreślając obecność i opiekę Boga, przypominając niezłomnych bohaterów wiary, takich jak Eliasz i Elizeusz, oraz podkreślając podstawowe normy religijne i moralne, których przestrzeganie „dawało życie”. Bardzo możliwe, że analogiczny proces odbywał się w Królestwie Judy, które przetrwało najazdy asyryjskie i przez ponad stulecie zachowało niepodległość. W Jerozolimie i jej sąsiedztwie zbieranie i porządkowanie świętych tradycji odbywało się w kontekście świątyni i sprawowanego w niej kultu. W całym tym procesie wielką rolę odgrywali prorocy, czyli charyzmatyczni nauczyciele, których zadaniem było nie tyle przepowiadanie przyszłości, co jej skuteczne kształtowanie, oparte na przestrzeganiu zasad wiary w jedynego Boga.

W 587 roku przed Chrystusem Babilończycy podbili Jerozolimę, spalili świątynię i uprowadzili kilka tysięcy Judejczyków. W Mezopotamii spotkały się dwie fale wygnańców: potomkowie tych, których pod koniec VIII wieku przed Chrystusem deportowali Asyryjczycy, oraz wygnańcy uprowadzeni z Jerozolimy i Judy przez Babilończyków. Zadanie utrwalania świętej Tradycji stało się jeszcze pilniejsze także dlatego, że w warunkach wygnania i konfrontacji dwóch grup wygnańców wyłoniło się pytanie o „prawdziwy Izrael”. W okresie przedwygnaniowym religia Izraela była religią miejsca, a jej charakter i treść wyznaczały sanktuaria i zjawisko pielgrzymowania. Gdy pielgrzymowanie do Jerozolimy było niemożliwe, religia Izraela stała się religią czasu. Rytm życia wyznawców Boga był wyznaczany przez cotygodniowy szabat, obchodzony jako pamiątka wybawienia z Egiptu, a zarazem pamiątka stworzenia, a także przez rytm corocznie obchodzonych świąt liturgicznych. Do trzech najstarszych dochodziły kolejne, na przykład upamiętnianie bolesnej rocznicy zburzenia świątyni. Wyznacznikiem tożsamości stało się również, bardziej niż wcześ- niej, obrzezanie. Jednak decydujące znaczenie przypadło w udziale zapisom świętej Tradycji. Były one skrupulatnie zbierane, porządkowane i objaśniane przez czcigodnych „stróżów Tradycji”, których życie i pamięć znaczyły teraz więcej niż kiedykolwiek przedtem. Właśnie na wygnaniu babilońskim rezultatem intensywnej działalności było powstawanie ksiąg, których opracowywanie zajęło jeszcze wiele czasu. Biblijny Izrael cierpliwie utrwalał i zabezpieczał zapisy najważniejszych doświadczeń i przeżyć religijnych swoich przodków i własnych.

Izrael – naród Księgi

W pierwszych wiekach okresu powygnaniowego (V-IV w. przed Chr.) ostatecznie ukształtowały się dwa najstarsze zbiory, które weszły w skład Biblii Hebrajskiej: Prawo (Tora) i Prorocy (Neviim). Pierwszy jest znany jako Pięcioksiąg Mojżesza, w którym Izrael wyraził istotę swojej wiary i praktyki religijnej. Na podanych w nim zasadach Ezdrasz i Nehemiasz budowali zręby tożsamości Judejczyków, zaś ta faza religii Izraela może być zasadnie nazywana judaizmem biblijnym. Do działalności obu reformatorów podjętej w połowie V wieku przed Chrystusem nawiązuje pierwsza wyraźna wzmianka, zamieszczona w ósmym rozdziale Księgi Nehemiasza, o publicznym czytaniu i objaśnianiu ksiąg świętych. Jest wymowne, że miało ono miejsce w bliskim sąsiedztwie Świątyni Jerozolimskiej. Najstarsze zapisy były wspólnie czytane i objaśniane wcześniej, być może jeszcze w warunkach diaspory asyryjskiej, a potem wygnania babilońskiego, nie mamy na to jednak żadnych niewątpliwych świadectw. Wiemy natomiast, że kapłan Ezdrasz przyniósł Prawo [Mojżeszowe] przed zgromadzenie, w którym uczestniczyli przede wszystkim mężczyźni, lecz także kobiety oraz wszyscy inni, którzy byli zdolni słuchać. I czytał z tej księgi (Ne 8, 2-3).

Odtąd Pięcioksiąg Mojżesza stał się fundamentem judaizmu. Jednocześnie przybrał na sile proces utrwalania na piśmie pozostałych składników świętej Tradycji. Niedługo potem został zamknięty zbiór Proroków, na który złożyły się dwie części: Prorocy pierwsi, czyli obszerna teologiczna synteza dziejów przedwygnaniowego Izraela, obejmująca Księgi: Jozuego, Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela, Pierwszą i Drugą Księgę Królewską, oraz Prorocy późniejsi, czyli Księgi: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela („prorocy więksi”) i tzw. Księga Dwunastu, znanych jako „prorocy mniejsi”. Pod koniec ery przedchrześcijańskiej dwa podstawowe zbiory wzbogaciły się o trzeci, który otrzymał nazwę Pisma (Ketuvim). Akronim urobiony od pierwszych liter poszczególnych zbiorów (Tora, Neviim, Ketuvim) brzmi TaNaK, a tworzące go księgi składają się na Biblię Hebrajską. Z czasem otrzymała ona nazwę Miqra, czyli „To, co należy czytać”. Tworząc i przyjmując Biblię, Izrael stał się definitywnie narodem Księgi.

Proces zapisywania i przekazywania ksiąg świętych był nie mniej dynamiczny i twórczy niż poprzedzający go proces przekazywania i rozwijania świętej Tradycji. Dawne wspomnienia, opowiadania, sentencje mądrościowe, pieśni, hymny i formuły liturgiczne, rozstrzygnięcia prawne oraz wskazania moralne, zestawione i utrwalone w poszczególnych księgach, były przepisywane, czytane, rozważane i komentowane. W ich świetle objaśniano wszystkie dziedziny życia wierzących. Judaizm powygnaniowy cechowała postępująca wielopostaciowość, wyłaniały się rozmaite stronnictwa i grupy religijne, ale podstawę i zwornik życia całej wspólnoty stanowiła Biblia. Coraz wyraźniejsza stawała się potrzeba jej autorytatywnego wykładania, której wychodzili naprzeciw „uczeni w Piśmie”. Gdy około IV wieku przed Chrystusem ustało zjawisko proroctwa, właśnie oni przejmowali odpowiedzialność za czytanie i objaśnianie Pisma, co miało decydujące znaczenie dla wszystkich ówczesnych Żydów. Wyłaniała się i umacniała instytucja Synagogi, z czasem równoległa do świątyni. W Jerozolimie sprawowano kult, składając Bogu ofiary krwawe, natomiast gromadząc się na modlitwę, co doczekało się instytucjonalizacji w postaci budowli nazwanych synagogami, podejmowano wspólne czytanie i rozważanie ksiąg świętych, połączone z ich aktualizowaniem i adaptowaniem do okoliczności czasu i miejsca.

W ten sposób Izrael stawał się narodem egzegezy biblijnej. Chociaż zajmowali się nią przede wszystkim specjaliści, których umiejętności zyskały aprobatę wspólnoty, postulat czytania i objaśniania ksiąg świętych przyczynił się do „demokratyzacji” życia religijnego i pobożności Izraelitów. Jeden z jego skutków zasługuje na szczególną uwagę: ponieważ obowiązek i zaszczyt czytania księgi świętej podczas wspólnego zgromadzenia dotyczył każdego dorosłego Izraelity, czyli członka społeczności, który skończył trzynaście lat, już pod koniec ery przedchrześcijańskiej zostało zlikwidowane wśród Żydów zjawisko analfabetyzmu. Daje to do myślenia tym bardziej, gdy się zważy, że narody europejskie osiągnęły ten poziom dopiero w XX wieku.

Oto jak Biblia odpłaciła się narodowi, który ją stworzył, przyjął, docenił i przechował!.