Wobec milczącego Boga [WYWIAD]

Ks. Tomáš Halík: Sobór musiał się wydarzyć. Europejski katolicyzm od czasu jakobińskiego terroru był straumatyzowany i stał się twierdzą przeciwko współczesnej kulturze. Jeśli nadal kroczyłby tą droga, stałby się sektą. Na szczęście oświecenie w świecie anglosaskim nie miało charakteru antyreligijnego czy antykościelnego, a katolicyzm amerykański nauczył się żyć w świecie pluralistycznym.

Myślę, że właśnie to doświadczenie było bardzo ważne dla Soboru, np. dzięki pisarstwu Jacques’a Maritaina, które korzystało z doświadczenia amerykańskiego, a oddziaływało na Pawła VI. Zauważmy także, że jeszcze przez Soborem teologiczne fundamenty pod doktrynę praw człowieka wypracowali amerykańscy jezuici.

Wcześniejsze sobory owocowały myśleniem, że najbardziej potrzebną terapią Kościoła jest wzmocnienie dyscypliny i pogłębienie ortodoksji. Sobór Watykański II w konstytucji "Gaudium et spes" powiedział, że musimy być solidarni ze współczesnym człowiekiem. Przypomnijmy jej pierwsze słowa: "Radość i nadzieja, smutek i trwoga ludzi współczesnych, zwłaszcza ubogich i wszystkich cierpiących, są też radością i nadzieją, smutkiem i trwogą uczniów Chrystusowych".

Można by powiedzieć, że podobnie jak w przysiędze małżeńskiej Kościół przysiągł współczesnemu światu miłość, wierność i uczciwość oraz to, że nie opuści go aż do końca.

Myślę również, że trochę powierzchownie rozumiano słowo "aggiornamento", którym próbowano opisać nowość Soboru. W języku włoskim słowo to oznacza "aktualizację": przeglądam spis nazwisk ludzi, do których co roku wysyłam kartkę na Boże Narodzenie, i widzę, że z tym się pokłóciłem, tamtych dwóch już nie żyje, a brakuje tych, z którymi się zaprzyjaźniłem w ciągu ostatniego roku.

Zatem część nazwisk wykreślam, inne dopisuję - na tym polega aggiornamento. Tymczasem w odniesieniu do Soboru wielu to zrozumiało jako akomodację - przystosowanie. Niektórzy poszli drogą konformizmu wobec świata, a inni bali się tej drogi, dlatego zaczęli się sprzeciwiać reformom. Obie reakcje uważam za niewłaściwe. Prawdziwie dobra droga, którą powinien pójść Kościół, jest drogą dialogu.

Dialog to najważniejsze, moglibyśmy wręcz powiedzieć - święte słowo Soboru. Zakłada on specyficzną kombinację bliskości i dystansu. Jeśli jestem za blisko drugiego człowieka, to jedynie powtarzam, co on mówi, i dialog nie przynosi żadnych owoców. Jeśli z kolei jestem zbyt od niego oddalony, komunikacja jest niemożliwa. Trzeba odnaleźć równowagę.

Drogą jest wychowanie dojrzałego sumienia. Jeśli wszystko będziemy rozwiązywać przy pomocy przykazań i zakazów, wówczas człowiek, który nie będzie potrafił odnaleźć się w takiej przestrzeni, po prostu odejdzie. Powinniśmy wychowywać przede wszystkim do odpowiedzialnego podejmowania osobistych decyzji.

Dlatego Kościół działa w dwóch obszarach: z jednej strony naucza ogólnych zasad, z drugiej towarzyszy w konfesjonale i w duszpasterstwie konkretnemu człowiekowi w jego niepowtarzalnej sytuacji i pomaga mu ją odpowiedzialnie przeżywać.

Czeski teolog i obrońca praw człowieka Josef Zvĕřina uczył, że zasadę katolicyzmu można ukazać poprzez formułę: "nie tylko to, ale i to". Protestantyzm naucza: "tylko wiara" albo "tylko łaska". W katolicyzmie jest natomiast: "łaska, ale i wolność", "Bóg, ale i człowiek". Bardzo ważny jest ruch między tymi członami. Jeśli Kościół definiował jakiś dogmat, to zawsze było to określenie pola między dwoma ekstremami.

Trzeba to rozumieć nie jako kompromis czy precyzyjnie określony punkt, tylko właśnie jako dynamizm rozgrywający się w określonym polu, jak przy grze w tenisa. Kiedy zrobimy zdjęcie podczas takiego meczu, piłka wyda się nam nieruchoma. Podobnie nieruchome wydają się nam określenia dogmatyczne. Tymczasem rzeczywistość, o której mówi dogmat, zawsze jest dynamiczna.

Kościół hierarchiczny jest strażnikiem tradycji, ale tradycją jest właśnie ów ruch, dynamizm. Dlatego rolą Kościoła jest nieustanna reinterpretacja tradycji - w taki sposób, by nie była to samowola, ale też, by zachowywać ducha i sens, a nie jedynie literę.

Taka pokusa stale powraca, ale Bóg potrafi poradzić sobie z naszymi bastionami. Zwykle dzieje się to poprzez wewnętrzną reformę Kościoła. A gdy Kościół nie potrafi być "Kościołem stale reformującym się" (Ecclesia semper reformanda), wtedy Bóg działa z zewnątrz - poprzez nieprzyjaciół. Zauważmy, że o wrogu zbuntowanych wobec Boga Izraelitów Biblia mówi "sługa Boży Nabuchodonozor".

My w Czechach widzimy, że takim sługą Bożym Nabuchodonozorem był komunizm, który zburzył wiele struktur kościelnych. W ten sposób otworzył nową przestrzeń. Problem w tym, że wielu chce dzisiaj rekonstruować to, co było dawniej. A tak się nie da.

Uważam, że bardzo ważne są słowa Jana Pawła II z jego pierwszej pielgrzymki do Czech: "Nie wracajcie do tego, co było tutaj wcześniej, zanim odjęta została wam wolność. Ale budujcie świątynię wolnego życia - Kościoła i społeczności - w sile tego, do czego dojrzeliście podczas prześladowań". Sądzę, że "ciemne noce" w historii Kościoła to uprzywilejowany czas Bożej pedagogiki. Kryzys jest zawsze szansą.

Dużą pokusą Kościoła jest triumfalizm, który nie widzi różnic między stanem Kościoła pielgrzymującego na ziemi a stanem Kościoła triumfującego w niebie. Niedostrzeganie tej ważnej eschatologicznej różnicy powoduje, że Kościół na ziemi staje się Kościołem walczącym. Jeżeli mamy z czymkolwiek walczyć, to z własnym grzechem, słabościami i pokusami - m.in. z pokusą triumfalizmu. Jeśli tak się nie dzieje, to wtedy zaczynamy walczyć przeciwko drugiemu albo przeciwko niewygodnym we własnych szeregach.

Nie jest przypadkiem, że Jan XXIII był historykiem. Człowiek musi dobrze znać historię Kościoła, żeby nabrać dystansu i jednocześnie zachować nadzieję. Zawsze można powiedzieć, że kiedyś było jeszcze gorzej... Ale jeśli nie mamy być cyniczni, nie możemy poddawać się rezygnacji. W Kościele dokonują się także wielkie zmiany na dobre. W naszym myśleniu niezbędny jest "święty niepokój", ale również realizm.

Sobór Watykański II podkreślił osobistą odpowiedzialność każdego chrześcijanina za Kościół. To moment przełomowy w historii tej instytucji. Nie wszyscy się do tego zdążyli przyzwyczaić - dotyczy to zarówno świeckich, jak i hierarchii. Przypadki molestowania seksualnego trzeba dogłębnie przemyśleć. Paradoksalnie, mamy wielką szansę, żeby dokonać w Kościele wiosennych porządków.

Pierwsza faza to prawne rozwiązanie problemów. Drugą fazą musi być refleksja nad relacją seksualności do wiary. Tutaj musiałby rozpocząć się wielki dialog między teologami i psychologami. To niedobrze, że te problemy zostały przejęte przez media bulwarowe i wykorzystane do antykatolickiej kampanii, z której ma wynikać, iż pedofilia jest czymś specyficznym dla Kościoła. Przecież 80 proc. przypadków molestowania dzieci ma miejsce w rodzinach.

Myślę, że to właśnie działanie mediów spowodowało nieadekwatną samoobronę w Kościele. Nastąpiło zamknięcie: brońmy siebie, brońmy Papieża, bo jesteśmy zagrożeni przez nieprzyjaciół. A mentalność oblężonej twierdzy zawsze jest bardzo niezdrowa.

Jedyną drogą jest absolutna otwartość. Jan Paweł II mówił, że Kościół powinien być domem ze szkła. Trzeba pamiętać, że wewnątrz Kościoła zachodzi zmiana mentalności. Np. kard. Schönborn w Wiedniu zwrócił się do wszystkich, którzy byli molestowani, żeby to ujawnili. Zorganizował liturgię pokutną wspólnie z dysydenckim ruchem "Jesteśmy Kościołem". Ale to bardzo nieprzyjemna sytuacja, jeśli człowiek musi się bronić z dwóch stron...

Nie jest prawdą, że obecny kryzys jest skutkiem celibatu. Ale też nie jest prawdą, że nie ma on z celibatem związku. Jest wielu księży, którzy przeżywają celibat bardzo uczciwie, a są i tacy, którzy molestują dzieci, choć wcale nie żyją w celibacie. Ale są też ci, którzy przyjmują celibat jako ucieczkę od seksualnej niedojrzałości. O tym trzeba rozmawiać.

Na chrześcijaństwo składa się wiele wymiarów: instytucja, nauka, duchowość, moralność, reprezentacja polityczna. Czasami akcent położony jest tylko na jeden z nich, a inne znajdują się w cieniu. To, co jedna generacja zaniedba, często zostanie na nowo odkryte przez następną. Ale jeśli Kościół zaniedba jakąś wartość, to może się zdarzyć, że ktoś ją przejmie i wykorzysta przeciwko niemu.

Chesterton mówi, że herezje to prawdy, które... zwariowały. Zabrakło w nich harmonii. Kościół w swojej refleksji moralnej wiele miejsca poświęcił seksualności czy sprawom związanym z majątkiem, a zaniedbywał stawianie pytań o to, czy człowiek może być winny w stosunku do przyrody. W rezultacie niektóre ruchy ekologiczne inspirują się dzisiaj pogaństwem.

Trzeba pytać o to, o czym zapomnieliśmy. Np. zapomnieliśmy o duchowości, mówiąc, że to jest kwestia zakonników i mistyków. W rezultacie ludzie, którzy czują pragnienie pogłębionego życia duchowego, szukają go w religiach Dalekiego Wschodu.

Wiara, nadzieja i miłość są trzema drogami cierpliwości w sytuacji, kiedy człowiek staje twarzą w twarz z Bogiem milczącym. Podobnie trzeba mieć odwagę cierpliwości w stosunku do Kościoła. Fascynuje mnie ta opowieść ewangeliczna, kiedy Jezus przychodzi do Apostołów, którzy przez całą noc nie złowili ani jednej ryby.

To był z punktu widzenia psychologii bardzo niedogodny moment dla ewangelizacji. A On im powiedział: spróbujcie jeszcze raz. Wiara, miłość i nadzieja oznaczają właśnie to: spróbuj jeszcze raz. Doświadczając w Kościele rozczarowań i załamania, czując pokusę rezygnacji i ucieczki, słyszę ten głos Chrystusa. Bo miłość to ochota na to, by dać jeszcze jedną szansę.