Żydzi żądni krwi? Legenda, która wylała się na całą Europę

Ten ostatni rok (1235) jest przełomowy w historii mor­du rytualnego. Pojawia się nowy, nieznany dotąd ele­ment. Żydzi mordują rzekomo dzieci chrześcijańskie dla pozyskania krwi potrzebnej im do celów kulto­wych, terapeutycznych czy wręcz magicznych.

Kiedy powstała ta legenda? Wśród historyków panuje zgodność tylko co do jednego: że pierwszym tekstem, w którym przedstawia się zbrodnię rytualną na dziec­ku chrześcijańskim, jest dzieło mnicha angielskiego Tomasza z Monmouth O życiu i męce Williama mę­czennika z Norwich¹. Składa się ono z siedmiu ksiąg.

Nie ma pewności co do daty napisania księgi pierw­szej - najważniejszej. (Pozostałe traktują o cudach zdziałanych przez Williama głównie przy okazji prze­noszenia jego doczesnych szczątków w coraz godniej-sze miejsca, ostatecznie do specjalnej kaplicy w ka­tedrze w Norwich). W grę wchodzi rok 1150 lub 1154. Tomasz podaje, że w Wielką Sobotę, 25 marca 1144 roku,w lesie opodal Norwich znaleziono zwłoki dwunasto­letniego Williama, któremu matka, wdowa, pozwoli­ła w Wielki Wtorek pójść do Norwich z nieznanym mężczyzną. Człowiek ów podawał się za kucharza jed­nego z duchownych tego miasta.

Podejrzenie o śmierć chłopca padło od razu na Żydów. Tylko interwencja szeryfa, przedstawiciela króla w mieście, uratowała im życie. Znaleźli schronienie na zamku królewskim. To­masza nie było wtedy w Norwich. W swoim dziele, spi­sanym na podstawie różnych zeznań, zwierzeń na łożu śmierci i własnych dociekań, podaje, że William został ukrzyżowany w domu najważniejszej osobistości ży­dowskiej w mieście, Eleazara, 22 marca, czyli w Wielką Środę, w żydowskie święto Pesach.

Od mnicha Teobalda, który słysząc o cudach zdziałanych przez Williama, przeszedł z judaizmu na chrześcijaństwo i wstąpił do klasztoru, Tomasz dowiedział się, że starszyzna żydow­ska zbiera się raz w roku w Narbonie we Francji, by przez rzucenie losu wyznaczyć kraj, w którym ma być dokonany coroczny mord rytualny.

Żydzi wierzą, jak zapewniał Tomasza Teobald, że nigdy nie powrócą do swej ojczyzny, jeśli co roku nie będą składać ofiary z chrześcijanina "dla pogardy Chrystusa". Starszyzna żydowska w wylosowanym kraju za pomocą podobne­go procederu dokonuje wyboru miasta, skąd pochodzić ma ofiara. W 1144 roku los padł na Norwich.

Chora głowa

Kto pierwszy wpadł na myśl, aby posądzić Żydów o mord dziecka chrześcijańskiego przez ukrzyżo­wanie? Prace Gavina I. Langmuira z lat osiemdzie­siątych XX stulecia² doprowadziły do zgody wśród historyków: idea ta zrodziła się w chorej głowie Toma­sza z Monmouth. Pogląd ten podważył ostatnio John M. McCulloh w swym obszernym źródłowym artyku­le opublikowanym w "Speculum" w 1997 roku³.

[Jego zdaniem] Mnich Tomasz, gdy osiadł w klasztorze przy katedrze w Norwich, w pięć lat po śmierci Williama, najprawdopodobniej zastał już legendę o rytualnym ukrzyżowaniu chłopca przez Żydów.

Bliskość daty znalezienia ciała Williama z Wielkim Piątkiem, jak też z żydowskim świętem Pesach, a także natychmia­stowe rzucenie podejrzenia na Żydów (wuj Williama, ksiądz Godwin Sturt, oskarży Żydów o spowodowa­nie śmierci chłopca na synodzie diecezjalnym, który odbędzie się w dwa tygodnie po Wielkanocy) mogły wywołać wręcz spontaniczne powstanie w głowach chrześcijańskich (choćby u członków rodziny) idei o rodzaju śmierci Williama.

Tomasz twierdzi między innymi, że mnisi, którzy myli ciało Williama po jego ekshumacji (po trzydziestu dwóch dniach od śmierci), potwierdzili istnienie na ciele chłopca śladów przypo­minających mękę Chrystusa.

Ma rację McCulloh, gdy twierdzi, że najprawdo­podobniej nigdy nie dowiemy się z całą pewnością, kto pierwszy wymyślił ideę rzekomego mordu żydow­skiego na dzieciach chrześcijańskich przez ukrzyżo­wanie. Ale ma także rację Langmuir, twierdząc, że sprawa z Norwich otwiera nową epokę w historii antysemityzmu, to znaczy dotychczasowa wrogość w stosunku do Żydów "wzbogaca się" o nowy, groź­ny element irracjonalizmu.

Chociaż dzieło Tomasza z Monmouth nie cieszyło się wielką popularnością (zachował się tylko jeden jego rękopis, wydany do­piero pod koniec XIX wieku), to jednak wieść o mor­derstwie dziecka chrześcijańskiego obiegła całą Euro­pę (świadczą o tym zapiski w kronikach klasztornych w Anglii i na kontynencie). Wkrótce pojawiły się nowe oskarżenia o rzekomy żydowski mord rytual­ny: w Gloucester w Anglii w 1168, Blois we Francji w 1171, Saragossie w Hiszpanii w 1182, Laudzie i Fuldzie w Niemczech w 1235 roku.

Nowy motyw mordu

Ten ostatni rok (1235) jest przełomowy w historii mor­du rytualnego. Pojawia się nowy, nieznany dotąd ele­ment. Żydzi mordują rzekomo dzieci chrześcijańskie dla pozyskania krwi potrzebnej im do celów kulto­wych, terapeutycznych czy wręcz magicznych. Ten mo­tyw będzie odtąd dominował.

Warto tutaj przytoczyć późniejszą o przeszło pięćset lat wypowiedź księdza Gaudentego Pikulskiego z jego dzieła Złość żydowska... wydanego we Lwowie w 1758 roku⁴, ujętą w dialog: "Pyt. 5.: - Wiele wychodzi na Żydów, co są w Litwie, krwi Chrześcijańskiey przez rok? Odp.: - Garcy 30. Jeżeli na Litwę tylo, coż na Polskę?

Co na tak wie­le Krolestw y Państw? należałoby BOGA i bliźniego kochaiącym Chrześcianom rozlania krwi niewinney swoiey kiedyż tedyż pomścić się, y nie dać szafować tą krwią, ktorąśmy się pokrewnili z BOGIEM".

W pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia w 1235 roku zginęło pięcioro dzieci w pożarze młyna przy murach miasta Fuldy. Rodzice ich byli w tym czasie w kościele. Podejrzenie padło od razu na Żydów. Dwóch z nich, po poddaniu ich wcześniej torturom, miało wyznać, że zabiło dzieci celem uzyskania ich krwi (krew mieli zebrać do worków impregnowanych woskiem). Dla zatarcia śladów podpalili młyn. W wy­niku tych "zeznań" wszyscy Żydzi w Fuldzie, w licz­bie trzydziestu dwóch, zostali zamordowani. Spra­wa oparła się jednak o cesarza Fryderyka II.

Cesarz postanowił zbadać rzecz gruntownie. Wysłał goń­ców z listami do niektórych władców na Zachodzie z prośbą o przysłanie mu ekspertów, Żydów konwertytów, którzy mogliby mu dostarczyć wiarygodnych informacji na temat tego, czy Żydzi potrzebują do ja­kichkolwiek celów krwi ludzkiej. Zachowała się od­powiedź króla Anglii Henryka II w tej sprawie.

On jeden, o ile nam wiadomo, przysłał dwóch ekspertów, Żydów chrześcijan, którzy zeznali, że ani Stary, ani Nowy Testament nic nie mówi o tym, aby Żydzi po­trzebowali krwi ludzkiej, wręcz przeciwnie: Prawo Mojżeszowe i Talmud zakazują Żydom nawet plamić się krwią zwierzęcą.

Cesarz odnowił przywileje dane Żydom w Wor­macji przez Fryderyka Barbarossę w 1157 roku i roz­ciągnął je na wszystkie wspólnoty żydowskie w pań­stwie. Zakazał też surowo wysuwania podobnych zarzutów pod adresem Żydów. Oczywiście, zakaz ten, jak większość późniejszych dekretów cesarskich czy królewskich, nie będzie miał większego praktyczne­go znaczenia - już w osiem lat po Fuldzie, w sierp­niu 1243 roku, w Kitzingen pozbawiono życia jedena­stu Żydów (pięciu mężczyzn, trzy kobiety i troje dzieci) podejrzanych o dokonanie mordu rytualnego.

Papieże bronią Żydów

W Wielki Wtorek 26 marca 1247 roku w Valreas, we Francji, ofiarą mordu rytualnego miała paść dwulet­nia dziewczynka. Znaleziono ją w rowie przyulicznym z okaleczeniami przypominającymi mękę Chrystusa i Jego ukrzyżowanie. O mord zostali oskarżeni Ży­dzi. Z uwagi na opieszałość władz świeckich śledztwo wzięli w swoje ręce miejscowi franciszkanie.

Trzech Żydów po wielodniowych torturach miało przyznać się do zbrodni. Dopuścili się jej dla wyszydzenia Męki Pańskiej, a ponadto także dlatego, że Żydzi wierzą, iż spożywając krew chrześcijańską w Wielką Sobotę (w "Święty Szabat"), dostępują odpuszczenia swoich grzechów.

W sprawę włączyły się władze świeckie. Przesłuchaniom, torturom, konfiskatom majątku i wyrokom śmierci nie było końca. Szykany wobec Ży­dów zaczęły zataczać coraz szersze kręgi. Ci, zrozpa­czeni, zwrócili się o pomoc do papieża Innocentego IV, który w liście do arcybiskupa Vienne, z 28 maja, wziął ich w obronę.

Zarzucił panom świeckim, a nawet jed­nemu z biskupów, że czynią to wszystko tylko po to, by się na Żydach materialnie wzbogacić. Nakazał wy­puścić ich z więzień, zwrócić im ich własność; anu­lował chrzty dokonane pod przymusem i polecił, by na przyszłość nikt nie ośmielił się Żydów niepokoić.

Podobny list wysłał papież do biskupów niemiec­kich 5 lipca, po otrzymaniu od tamtejszych Żydów "rzewnej skargi". Wyraził ubolewanie, że kiedykol­wiek tylko zostaną znalezione ludzkie zwłoki, pa­nowie świeccy i duchowni wykorzystują ten fakt, by wzbogacić się na Żydach, skazując ich na śmierć bez uprzedniego procesu i bez udowodnienia im winy. Po­tępił też rozpowszechnione wśród chrześcijan prze­konanie, że Żydzi w święto Pesach spożywają serca dzieci chrześcijańskich.

Według późniejszej bulli tegoż papieża mord rytu­alny, o który posądzani są Żydzi, nie ma żadnego te­ologicznego uzasadnienia. Interwencje i dokumen­ty papieży [dotyczące tej sprawy] będą się mnożyć, zwłaszcza w średniowieczu. Grzegorz X w 1272 ro­ku zarzuci nawet ojcom, że często ukrywają swoje dzieci, by w ten sposób Żydów szantażować i ciągnąć z tego materialne korzyści.

Niestety, ponawiane interwencje cesarzy, kró­lów i papieży pozostawały najczęściej martwą literą.

W wielu przypadkach pogromy Żydów, wywoła­ne wieścią o rzekomym mordzie rytualnym, wymy­kały się spod kontroli władzy świeckiej i duchownej. Dla przykładu: w Bacharach w Niemczech na kilka ty­godni przed Wielkanocą 1287 roku znaleziono zwłoki czternastoletniego żebraka Wernera (zwanego potem "Dobrym Wernerem z Oberwesel"). Pogromy antyży­dowskie objęły wtedy ponad dwadzieścia miast i wsi. Ich ofiarą padło co najmniej sześciuset Żydów.

Długie życie starego przesądu

Trzeba ze smutkiem stwierdzić, że nieugięte dotąd stanowisko papieży w kwestii mordu rytualnego sta­nie się później bardzo dwuznaczne. Jakkolwiek żad­na z ofiar rzekomego mordu nie zostanie kanonizo­wana, czyli nie zezwoli się na jej kult ogólnokościelny, to jednak Kościół będzie tolerował, a niekiedy nawet bardzo popierał kult lokalny niektórych z owych "męczenników" (do końca XVIII wieku będzie ich trzydziestu dziewięciu, w tym cztery dziewczynki).

I tak wspomniany wyżej Werner otrzyma w 1761 ro­ku w kalendarzu diecezji trewirskiej swoje święto (19 kwietnia), a w czasie drugiej wojny jego kult bę­dzie jaskrawo wykorzystywany przez nazistów. Zo­stanie usunięty z kalendarza diecezjalnego dopiero po reformie liturgicznej przeprowadzonej podczas So­boru Watykańskiego II. Przykłady podobne (i jesz­cze smutniejsze) można by mnożyć (np. kult Andrzeja z Rinn w Austrii).

Pod wpływem reformacji, a także ze względu na rozwój nauk prawniczych (rozwój medycyny, nieste­ty, nie odegra tu żadnej roli; wręcz przeciwnie: od XVIII wieku jednym ze znamion mordu rytualnego staną się "subtelne" nakłucia żył i arterii) posądze­nia i procesy o mordy rytualne na Zachodzie będą coraz rzadsze. Pomówienia przeniosą się na Wschód, głównie do Polski. Tutaj, ze względu na nasz typ re­ligijności, ale także z racji większej liczby Żydów ani­żeli gdzie indziej, legenda o żydowskim mordzie ry­tualnym znajdzie żyzny grunt i przez ponad dwieście lat zbierać będzie obfite żniwo śmierci.

W ikonografii motyw krzyżowania dziecka, choć­by w postaci rozpostartych rąk, w pozycji stojącej lub leżącej, podczas tortur pozyskiwania krwi, utrzyma się do końca XVIII wieku. Jeśli do końca tego stule­cia typowa ofiara mordu rytualnego to dziecko płci męskiej poniżej dziesięciu lat (oczywiście zdarzały się wyjątki), to w XIX wieku zmieniają się proporcje płci i wiek. Mamy [odtąd] do czynienia raczej z ofiara­mi starszymi, z młodzieżą, i to głównie z dziewczę­tami (przede wszystkim służącymi).

Zarzut o mord rytualny "wzbogaci się" o nowy element - nadużycie seksualne.

W propagowaniu legendy w XIX i XX wieku wsła­wiły się: rzymskie czasopismo jezuickie "La Civilta Cattolica" (każdy jego artykuł przechodził do niedaw­na przez cenzurę watykańskiego Sekretariatu Stanu) i francuska "La Croix". Ostatni wielki proces o mord rytualny odbył się w Kijowie w 1913 roku. Naziści wy­korzystywali tę legendę na wszelkie sposoby. Bruko­wiec nazistowski "Der Sturmer" w maju 1934 roku poświęcił tej tematyce specjalny numer.

Legenda [o mordzie rytualnym] powstała w Anglii, ale ostatnie żniwo - pogrom kielecki w 1946 roku -zebrała w Polsce.