Funkcja postaw w wychowaniu do mass mediów

Media jako "czwarta władza" w Polsce kreują określony obraz rzeczywistości, który nie zawsze jest zgodny z prawdą. Przejawem tego jest fakt, że "środki społecznego przekazu wywierają dziś ogromny wpływ na kształtowanie ludzkich postaw"1.

W przekazie informacji i komentowaniu wydarzeń znaczącą rolę odgrywa dziennikarz. Dla odbiorcy przekazywanych informacji jest on swoistym nauczycielem, wywierającym skuteczny wpływ na postawy czytelników, słuchaczy i telewidzów, jednocześnie poszerzając ich wiedzę.

Każda postawa człowieka ma określoną wartość. Zdefiniowanie postawy nie jest łatwe, najprościej można ją określić jako "względnie trwałe, pozytywne lub negatywne ustosunkowanie się człowieka do konkretnego przedmiotu (osoby, idei, rzeczy, zjawiska itp.) angażujące w nim intelekt, wolę, uczucia i aktywność"2.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na tak zwane cechy podstawowe, jak np. treść, zakres, kierunek i trwałość, mające wpływ na przebieg i dalsze losy konkretnej postawy. Treścią postawy może być radio jako środek komunikowania masowego. Różnica w zakresie postawy telewizji jest widoczna w porównaniu z postawą wszelkich dostępnych mass mediów. Kierunek postawy wyraża się w skali ustosunkowania się (np. wobec prasy), począwszy od pełnej akceptacji, przez obojętność aż do postawy wrogości3. Trwałość postawy jest zróżnicowana, bywają postawy krótkotrwałe albo trwające wiele lat.

Postawa w życiu jednostki, zarówno indywidualnym jak i społecznym, spełnia cztery podstawowe funkcje: przystosowawczą, obronną, ekspresywną i poznawczą. "Funkcja przystosowawcza pozwala potęgować wpływ, który rozwija jednostkę. Funkcja obronna chroni człowieka przed sytuacjami, które mogłyby doprowadzić go do niebezpiecznych frustracji i pogłębienia kompleksów. Funkcja ekspresywna pokazuje jednostkę z jej najważniejszymi wartościami, akcentując otaczającej nas rzeczywistości"4.

Dokonując klasyfikacji postaw bierzemy pod uwagę ich cechy podstawowe. Ze względu na treść postawy dzielą się na: religijne, moralne, społeczne, estetyczne, rodzicielskie, macierzyńskie, ojcowskie, synowskie. W zależności od przedmiotu wyróżniamy postawy personalne (wobec Boga, jednostki i grupy) oraz postawy rzeczowe (np. wobec sztuki, idei, doktryny, pieniędzy, kariery). Patrząc na kierunek postawy wyodrębniamy postawy pozytywne i negatywne, czasami postawy neutralne. Jeśli za podstawę podziału postaw weźmiemy siłę, to możemy mówić o postawach słabych, przeciętnych i silnych. Ze względu na trwałość dzielimy postawy na bardzo trwałe, trwałe i nietrwałe.

Przyglądając się debatom telewizyjnym i programom publicystycznym w telewizji publicznej i stacjach komercyjnych, możemy wyróżnić zasadniczo trzy postawy: uległości wobec propagandy, makiawelizmu i postawę zgody na manipulacje sobą.

Postawa uległości wobec propagandy wywiera we współczesnym świecie ogromny wpływ na kształtowanie osobowości człowieka. Taką postawę kreują dziś środki masowego przekazu, a w szczególności prasa, radio i telewizja; polega ona na dawaniu wiary tym treściom, które na dany temat przekazują publicznie uczestnicy propagandy. Wśród wielu czynników świadczących o tym, że mamy do czynienia z postawą propagandy, trzy z nich mają duże znaczenie. Pierwszy z czynników to brak tzw. zdrowego krytycyzmu przy ocenianiu treści przekazywanych przez środki masowego przekazu. Jednostka odznaczająca się taką cechą przyjmuje w całości i bez zastrzeżeń zapewnienia władz, które nie zawsze są zgodne z prawdą. Taka osoba sięga zazwyczaj po jedną gazetę lub słucha informacji z jednej stacji telewizyjnej. Wobec tego trudno jest dokonać weryfikacji, czy treści przekazywane przez media są prawdziwe.

Drugim czynnikiem charakteryzującym postawę uległości wobec propagandy jest daleko posunięta naiwność polityczna. Taka jednostka łatwo wierzy wszelkim komentarzom politycznym, a nawet zwykłym informacjom. "Taka postawa była charakterystyczna dla czasów komunizmu, kiedy to partie polityczne werbowały dla swoich szeregów nowych członków"5.

Trzeci czynnik to przypisywanie mediom dużego autorytetu. Osoby takie nie podważają informacji, które przekazuje im radio i telewizja czy nawet prasa. Uważają, że skoro media taką treść informacji przekazały, to znaczy, że jest ona prawdziwa i nie do zakwestionowania.

Kolejną postawą negatywną jest tak zwana postawa makiawelizmu. Słownik wyrazów obcych z 1995 roku podaje hasło "makiawelizm" w dwóch znaczeniach: jako koncepcja polityczna oparta na zasadzie: "cel uświęca środki"; w potocznym znaczeniu jako "postawa charakteryzująca się cynizmem, obłudą i brakiem skrupułów w dążeniu do osiągnięcia celu"6.

Do najważniejszych symptomów postawy makiawelizmu zaliczamy brak bezinteresownej, doraźnej pomocy ludziom (liczy się własny interes lub interes partii politycznej) oraz instrumentalne traktowanie drugiego człowieka (jest on potrzebny do zrealizowania określonych celów). Makiawelizm jest antytezą empatii - osoba z taką postawą lekceważy prawa i oczekiwania innych ludzi, wysuwając swoje sprawy na pierwszy plan, przyjmuje tylko półprawdę, która jest dla niego wygodna, nie liczy się z opiniami innych ludzi, a także nie cieszy się w swoim środowisku sympatią.

Dużą rolę w tej postawie odgrywa wola, której podporządkowany jest intelekt. Uczucia w tej postawie są podległe woli, "dzięki nim makiawelista łatwiej pokonuje przeszkody w osiąganiu zaplanowanych celów"7. To co on przeżywa, można porównać do ryzyka, jakie jest związane z hazardem. Jest to także pewnego rodzaju zemsta, odegranie się za doznane wcześniej przejawy nieżyczliwości czy wrogości. W tej postawie wszystkie chwyty są dozwolone, obserwujemy to choćby w wielu rolach odgrywanych przez aktorów w filmach. Niepokojące jest, kreskówki dla dzieci często ukazują taką postawę posługując się oszustwem i nieprawdą, aby tylko pokonać przeciwnika. Taka postawa bywa też kreowana przez rodziców dziecka, którzy pozwalają mu na oszukiwanie innych, by "dawał sobie radę w życiu".

Postawa zgody na manipulacje sobą. W 1980 roku w siedzibie UNESCO w Paryżu, Jan Paweł II powiedział, że dąży się do tego, aby "przyzwyczaić człowieka, że jest przedmiotem wielorakiej manipulacji […], odebrać mu w końcu podmiotowość i nauczyć życia jako także swoistej manipulacji samym sobą"8. Manipulowanie sobą rodzi w człowieku trwałą postawę do takich zachowań, które będą odpowiadały jego aktualnym potrzebom i zachowaniom. Skłonność do ulegania manipulacji sobą tkwi w psychice człowieka. Najprościej mówiąc, polega ona na tym, że "człowiek traktuje doznawaną manipulację jako osobiste dobro, a nawet jako wygodny sposób na życie"9.

Człowiek przyjmujący taką postawę staje się obojętny wobec własnej podmiotowości. Często można spotkać się ze stwierdzeniem, że taka manipulacja sobą ułatwia człowiekowi życie, daje bezpieczeństwo i stanowi swoistą ochronę przed przeszkodami w osiąganiu konkretnych celów. Osoby z tą postawą często jej zaprzeczają, mówią, że ona nie istnieje, nie dotyczy ich. Człowiek ulegający wpływom manipulacji sobą często pada ofiarą manipulacji ze strony mediów.

Każdą z wymienionych postaw kształtują określone czynniki, które można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej grupy należą czynniki indywidualne, do drugiej czynniki społeczno-kulturowe. Do czynników indywidualnych zaliczamy "wpływ potrzeb, zdobytą wiedzę, życiowe doświadczenie, inteligencję, charakter, temperament, a także kondycje psychiczną, życie religijne i moralne"10.

Znacznie liczniejszą grupę stanowią czynniki społeczno-kulturalne. Duży nacisk na kształtowanie określonych postaw u człowieka wywiera kultura. Dzieła sztuki, język, nauka, głoszona doktryna, obyczaje, system społeczny i polityczny, respektowanie prawa lub tolerowanie bezprawia wpływają na określone postawy, jakie przyjmuje człowiek w określonym środowisku, warunkach i czasie, w jakim się znajduje. W tym miejscu warto przywołać pojęcie interakcji, w które wchodzi każdy człowiek podczas nawiązania kontaktu z drugim człowiekiem. Ogromne znaczenie w kształtowaniu postaw ludzkich ma wychowanie. Od wychowawcy w dużej mierze zależy, jakie wzorce i postawy przekaże wychowankowi, szczególnie temu, który się dopiero rozwija, wkracza w okres dojrzewania.

W Instrukcji duszpasterskiej o przekazie społecznym Aetatis nova czytamy: "nie ma dziś takiego miejsca, w którym, w którym nie daje się odczuć wpływu środków przekazu na postawy religijne i moralne, na systemy polityczne i społeczne czy na wychowanie"11.

Młodzi ludzie często w swoim zachowaniu odwołują się do określonych postaw, biorąc z nich przykład, naśladując je. Media przekazują określone informacje, zwłaszcza relacjonując pewne wydarzenia na żywo, pokazują pewne wzory postaw. Są one szybko przyswajane przez młodych odbiorców informacji, a następnie wcielane przez nich w życie codzienne, w tym życie religijne. W przekazie określonych informacji media powinny dążyć do kształtowania odpowiednich postaw pozytywnych i eliminowania postaw negatywnych, które są szkodliwe dla rozwoju osobowości człowieka.

Przypisy:

1. Jan Paweł II, Moja i Wasza Ojczyzna. Przemówienie Jana Pawła II do biskupów polskich wygłoszone z okazji wizyty "Ad Limina Apostolorum", Warszawa 1998.
2. A. Lepa, Pedagogika mass mediów, Łódź 1998, s. 128.
3. Tamże, s. 129.
4. Tamże.
5. Tamże, s. 132.
6. Słownik wyrazów obcych, red. E. Soból, Warszawa 1995, s. 679.
7. A. Lepa, Media a postawy, Łódź 2002, s. 96.
8. A. J. Nowak, Wolność. Manipulacja. Kierownictwo, Wrocław 1992, s. 29-45.
9. A. Lepa, Pedagogika mass mediów, Łódź 1998, s. 138.
10. Tamże, s. 139.
11. Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu,  Instrukcja duszpasterska o przekazie społecznym Aetatis nova, "L Osservatore Romano", 1992, nr 6 (wyd. polskie).