Odpowiedzialni rodzice

Modelowanie postaw rodziców będących wzorem do naśladowania kształtuje w młodych ludziach poczucie odpowiedzialności i budowanie właściwych więzi rodzinnych. Silna więź emocjonalna w rodzinie chroni młodych przed wejściem w zachowania ryzykowne (picie alkoholu, zażywanie narkotyków, palenie papierosów), a wpływ pozytywnej grupy rówieśniczej, w której cenione są wartości wyższe (prawda, dobro, piękno) sprzyja kształtowaniu właściwych postaw życiowych oraz przygotowaniu do roli odpowiedzialnych rodziców.

Dlaczego ważne jest modelowanie takich postaw?

Coraz więcej dziewcząt i młodych kobiet, będących w okresie prokreacji, sięga po środki odurzające. Mają one istotny wpływ na ich zdrowie, a także zdrowie ich dzieci, a przez to i nowych pokoleń.

Skutki wpływu niewłaściwych zachowań i uzależnień mogą objawiać się w postaci Płodowego Zespołu Alkoholowego (FAS, ang. Fetal Alcohol Syndrome) i Płodowego Zespołu Tytoniowego (FTS, ang. Fetal Tobacco Syndrome).

Płodowy Zespół Alkoholowy (FAS)

Zespół charakterystycznych objawów u płodu po raz pierwszy opisali w 1972 roku Kenneth Jones i David Smith. Obecnie uważa się, że do rozpoznania FAS konieczne jest stwierdzenie trzech charakterystycznych objawów i pewność, że matka spożywała alkohol w ciąży. Są to:
– opóźnienie wzrostu płodu i noworodka,
– zaburzenia pierwotne (upośledzenie rozwoju psychomotorycznego, zaburzenie zachowania, obniżenie sprawności intelektu, nadpobudliwość, deficyt uwagi, problemy z uczeniem się, deformacja czaszki),
– charakterystyczny wygląd twarzy i wady wrodzone.

Rozwój fizyczny dzieci z zespołem FAS charakteryzuje się opóźnieniem wzrostu w czasie rozwoju wewnątrzmacicznego, znacznym spowolnieniem wzrostu i przyrostu masy ciała w dzieciństwie, powolnym przyrostem obwodu głowy, co jest odbiciem spowolnionego zwiększania się rozmiarów mózgu oraz zmniejszonej grubości kory mózgowej.

Relacja między ilością spożytego przez matkę alkoholu a zaburzeniami wzrostu ma charakter liniowy, tzn. im więcej wypije matka w czasie ciąży, tym wyraźniejsze jest zahamowanie wzrostu dziecka.

W dziedzinie rozwoju umysłowego i zachowania nieprawidłowości widoczne są zaraz po urodzeniu. Są to: osłabienie odruchu ssania, częste drżenia mięśni, wzrost napięcia mięśniowego, niepokój, słaba aktywność twarzy, głowa zwracająca się na lewo, otwarte oczy. Niemowlęta z FAS mogą być niespokojne, często płakać i ujawniać zaburzenia snu. Dzieci te zwykle jedzą mało i powoli. Opóźnienia rozwojowe stają się widoczne we wczesnym dzieciństwie w zakresie chodzenia, mowy, treningu czystości i zdolności językowych.

Ogólnie słaba jest zdolność motoryczna. U niektórych dzieci obserwowano silnie zaburzoną percepcję wzrokową. Największe trudności dotyczą interpretacji doznań sensorycznych (bodźców wzrokowych i słuchowych). Zaburzona może być koordynacja ręki i oka. Dysfunkcje językowe u dzieci z FAS to opóźniona zdolność mówienia i budowania zdań.

W miarę poprawy zdolności językowych język ekspresyjny staje się lepszy niż język recepcyjny. Dość dobra płynność słowna maskuje słabą jakość rozumienia i zdolności używania języka. Dzieci mogą rozpocząć rozmowę, ale mają problemy z odpowiadaniem na pytania.
U dzieci z zespołem FAS daje się też zaobserwować zaburzenia zachowania (zespół dziecka nadpobudliwego), trudności w skupieniu uwagi, podporządkowaniu się, impulsywność, chwiejność emocjonalną, brak lub trudności w przewidywaniu konsekwencji swoich zachowań, słabą umiejętność komunikowania się i nawiązywania kontaktów społecznych. W efekcie prowadzi to do problemów funkcjonowania społecznego w szkole i w dorosłym życiu.

Dzieci takie słabo radzą sobie z matematyką, nie potrafią kalkulować. Zaburzenia te mogą utrudniać wykonywanie zadań w samodzielnym życiu, np. prowadzenie budżetu domowego. Kłopoty z funkcjonowaniem pamięci sugerują, że osoby te mogą zapominać o obowiązkach w szkole i w pracy, co może skutkować przerwaniem edukacji lub utratą zatrudnienia.

Iloraz inteligencji mieści się w granicach 70-89, choć sporadycznie może być nieco większy. Widoczne jest to w ocenach testów przedszkolnych.
Objawy dysmorficzne w obrębie twarzoczaszki: mikrocefalia (mała głowa) prenatalna i postnatalna, małoocze, krótkie szpary powiekowe, płaska twarz, słabo wykształcona lub nieobecna rynienka podnosowa, płaska górna warga z wąskim rąbkiem czerwieni wargowej, krótki nos o szerokim spłaszczonym grzbiecie i zwrócony ku przodowi nozdrzach, niedorozwinięta szczęka lub żuchwa, rozszczep wargi i podniebienia, zniekształcenie płatka usznego, opadanie powieki, wada trąbki słuchowej, nieprawidłowy zgryz, zez.

Kontakt z alkoholem w łonie matki jest przyczyną uszkodzenia również innych układów. Powoduje zaburzenia sercowo-naczyniowe, wady nerek, wady układu kostnego, niedorozwój zewnętrznych narządów płciowych, problemy skórne i mięśniowe.
W zakresie wad kończyń: brak palców, hipoplazja paznokci, zrośnięcie nasad i całych kości, np. promieniowej i łokciowej, brak piątego palca, stopa końsko-szpotawa.

Wady innych narządów: wady układu płciowego, odcinka szyjnego kręgosłupa, wady postawy, wady serca (w ok. 30% ubytek w przegrodzie międzykomorowej lub międzyprzedsionkowej), wodogłowie, przepuklina oponowo-mózgowa, zwężenie odźwiernika, uszkodzenie wątroby, naczyniaki skóry, zaburzenia systemu odpornościowego.

Płodowy Zespół Tytoniowy (FTS)

Dla określenia cech potomstwa matek palących papierosy w 1985 roku Nieburg zaproponował nazwę Płodowy Zespół Tytoniowy. Wśród kobiet ciężarnych, które palą papierosy, notuje się:
– podwyższony odsetek poronień, które mogą osiągnąć aż 16% w porównaniu do 9,8% u ciężarnych niepalących;
– wady wrodzone, np. zniekształcenia stóp, małogłowie, rozszczep podniebienia lub wargi, anomalie układu moczowego, pokarmowego i serca;
– zahamowanie wewnątrzmacicznego rozwoju płodu – obniżenie masy urodzeniowej może być od 150 do 250 g, a nawet 470 g, zmniejszenie obwodu głowy i długości ciała od 0,5 do kilku centymetrów;
– śmiertelność okołoporodową z powodu krwawień wewnątrzczaszkowych i niedojrzałości płodu;
– porody przedwczesne;
– łożyska przodujące, przedwczesne pęknięcie błon płodowych.

Palenie tytoniu przez kobietę będącą w ciąży ma wpływ na rozwój postnatalny dziecka. Paląca ciężarna najprawdopodobniej będzie kontynuować ten nałóg w połogu. Sprawując opiekę nad niemowlęciem naraża je na toksyczne działanie substancji chemicznych zawartych w mleku matki. Badania potwierdzają częstszą zapadalność dzieci z PZT na choroby układu oddechowego i dłuższą hospitalizację, choroby ucha środkowego i zespół nagłej śmierci łóżeczkowej SIDS, hamowanie procesu dojrzewania płuc, który trwa do 8. roku życia, zakażenia meningokokowe.

W wieku przedszkolnym i szkolnym palenie bierne zwiększa swój zasięg. Dym tytoniowy powoduje u dzieci w tym wieku częstsze choroby układu oddechowego, uszu, nieżyty nosa, zapalenie zatok, ropnie okołomigdałkowe, prowadzi do rozwoju przedwczesnych chorób układu krążenia, w wieku późniejszym do nowotworów układu oddechowego i białaczek. Choroby te prowadzą do absencji w szkole i zaległości w opanowaniu materiału. W tym wieku ekspozycja na dym tytoniowy może wywołać zaburzenia rozwoju psychoruchowego dziecka, zmniejszać gotowość do zajęć szkolnych, hamować percepcję wzrokową i słuchową, co przejawia się tym, że uczniowie mylą litery oznaczające głoski podobne pod względem brzmienia, piszą fonetycznie, mają trudności ze zmiękczaniem. Sytuacje te doprowadzają do zaburzeń w zachowaniach i do negatywnej oceny intelektualnej dziecka, braku wytrwałości w pracy, szybkiego zniechęcania się.

Dzieci palaczy osiągają gorsze wyniki w szkole. Mają więcej problemów z zachowaniem. Cierpią na zespół nadaktywności i zmniejszenie długości okresu koncentracji. Zaburzenia rozciągają się na całe życie i powodują zwiększenie wydatków na kształcenie i opiekę socjalną.
Zdrowe dziecko po urodzeniu wydaje pierwszy krzyk, który jest radosnym powitaniem i podziękowaniem ,,Mamo, tato, jestem zdrowy. Dziękuję, że byliście odpowiedzialnymi rodzicami i zrobiliście wszystko, co było możliwe, abym był zdrowy”.

prof. dr hab. Jerzy T. Marcinkowski, mgr Anna Bajek, mgr Irena Galewska

Literatura:

1. Bartel H., Embriologia, Warszawa 2004.
2. Baumert M., Wpływ palenia papierosów przez ciężarną na rozwój płodu i noworodka, „Przegląd Pediatryczny” 2004, 34 (2).
3. Cekiera C., Palenie tytoniu, Lublin 2001.
4. Chazan B. i wsp.: Ocena postaw kobiet w wieku rozrodczym wobec palenia tytoniu, „Medycyna Wieku Rozwojowego”, 1997, I (2).
5. Connor P., Picie alkoholu w różnych okresach życia, „Alkohol a zdrowie”, 2000, nr 25.
6. Giberson P., Alkoholowy Zespół Płodowy a aktywność układu odpornościowego, „Alkohol a zdrowie”, 1996, (15).
7. Kazimierczak I. i wsp.: Wpływ palenia tytoniu i spożywania alkoholu przez ciężarną na rozwój płodu, „Polska Medycyna Rodzinna”, 2004, 6, (1).
8. Pokrzywnicka M., Płodowy Zespół Alkoholowy, „Postępy neonatologii”, 2003, 1 (V).
9. Tyra T., Alkoholowy Zespół Płodowy, „Psychiatria Polska”, 1995, t. XXIX (5).
10. Zajączkowski K., Uzależnienie od substancji psychoaktywnych, Warszawa 2003.
11. Zatoński W., Palenie tytoniu w Polsce, podstawy, następstwa zdrowotne i profilaktyka, Warszawa 1996.