Stalking - cień zła?

Zjawisko stalkingu coraz częściej występuje wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Stalking nie jest jednostką chorobową, ponieważ nie ma tu problemu medycznego. Trudno jest określić bezpośrednie przyczyny powstawania obsesji na punkcie drugiej osoby i jej prześladowania.

Termin stalking pochodzi z ang. stalk i oznacza „tropić, śledzić, prześladować, tropiciel, prześladowca”.

W Polsce nie mamy ustawowej, jednolitej definicji stalkingu, dlatego też na podstawie dostępnej literatury proponuję następującą definicję: „Stalking* jest to celowe, świadome i zamierzone prześladowanie albo molestowanie skierowane bezpośrednio do osoby będącej ofiarą, które swoim zakresem obejmuje naruszenie wolności osobistej i prywatności drugiej osoby, fizyczne lub wirtualne zbliżanie się do ofiary, składanie niechcianych propozycji i gróźb wywołujących u ofiary strach i poczucie zagrożenia. Stalking przejawia się w takich zachowaniach, jak: fizyczny lub wirtualny kontakt z ofiarą, która nie chce, aby ten kontakt istniał, zbliżanie się do niej, śledzenie, podglądanie, nachodzenie miejsca zamieszkania, obserwowanie, zadręczanie telefonami, wiadomościami (sms lub e−mail), wręczanie niechcianych prezentów, jak również składanie gróźb, agresywne zachowanie wobec ofiary i działanie na jej szkodę, np. niszczenie mienia”.

Zjawisko stalkingu coraz częściej występuje wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Związane jest głównie z rozwojem emocjonalnym, a w szczególności ze zmiennością uczuć i emocji w okresie dojrzewania. W USA do młodocianych stalkerów w większości zaliczają się osoby płci męskiej, z kolei ofiarami są osoby płci żeńskiej. Akty stalkingu wiążą się ze stosowaniem gróźb wobec ofiary. W większości przypadków stalking jest spowodowany niespełnioną miłością, zerwaniem przyjaźni, a także poczuciem zazdrości. Najczęściej stosowanymi przez stalkerów metodami były niechciane kontakty fizyczne i komunikowanie się (głównie poprzez telefony i listy), śledzenie, podglądanie i nachodzenie w miejscu prywatnym**. W szkołach także istnieją stalkerzy.

Przyczyny stalkingu

Stalking nie jest jednostką chorobową, ponieważ nie ma tu problemu medycznego. Trudno jest określić bezpośrednie przyczyny powstawania obsesji na punkcie drugiej osoby i jej prześladowania. Ich geneza jest uwarunkowana wczesnymi etapami życia człowieka, kiedy mogły nastąpić takie sytuacje, jak: odrzucenie przez bliską osobę, np. matkę, zaburzenia osobowości, nieumiejętność radzenia sobie z porażkami, wyuczone wzorce negatywnego zachowania. Podstawową przyczyną stalkingu wśród dzieci i młodzieży szkolnej są przede wszystkim charakterystyczne cechy okresu dojrzewania, które w połączeniu z propagowanymi obecnie w mediach wzorami zachowania oraz z łatwym dostępem do wirtualnego świata sprzyjają eskalacji negatywnych zachowań skierowanych na drugiego człowieka.

Emocjonalność osoby w okresie dojrzewania cechują trzy zasadnicze aspekty:

1. Intensywność i zmienność uczuć – w tym okresie następuje napięcie pomiędzy uczuciami, są one niezwykle intensywne, często przejaskrawione, np. smutek ma charakter „życiowej tragedii”, radość ma częste konotacje z poczuciem podniecenia.
2. Zmienność nastrojów krańcowych – charakterystyczna dla tego wieku chwiejność emocjonalna wiąże się z dużą nietrwałością uczuć i z szybkim przechodzeniem między skrajnymi uczuciami: od nadziei do rozpaczy, od radości do smutku, od entuzjazmu do zniechęcenia.
3. Bezprzedmiotowość uczuć – często uczucia nie są wywołane przez określony bodziec, np. stresującą sytuację, ale zależą od intensywnych przemian hormonalnych, dlatego też osoba w okresie dojrzewania w jednej chwili czuje radość, a za moment może odczuwać gniew, smutek, rozdrażnienie. 

Okres wczesnego dojrzewania to wchodzenie w etap życia, w którym młodzi ludzie zakochują się. Doświadczenie satysfakcjonującego, miłosnego związku jest zależne od takich elementów, jak: uczucie, wzajemne porozumienie, zaangażowanie, wsparcie emocjonalne.

„Na okres młodzieńczości przypada najczęściej pierwsza miłość, określana jako romantyczna, gdyż istotą jej jest idealizowanie obiektu miłości. Miłość romantyczna jest głębokim uczuciem, przenikającym całą osobowość. Jak każde ludzkie uczucie, ma ona swój indywidualny kształt i bywa w różnym stopniu intensywna. Jednak pierwsza romantyczna miłość rzadko przekształca się w trwały związek (...)”***.

Miłość nastolatków posiada charakterystyczne cechy:

1. Całkowita koncentracja uwagi na osobie obdarzonej uczuciem, jej idealizowanie.
2. Ścisłe powiązanie z cechami osobowości osoby zakochanej – stąd możemy wyróżnić rodzaje miłości: zaborczą, melancholijną, narcystyczną, itp.
3. Rozdwojenie między sferą racjonalną, a uczuciową; obniżeniu ulega zdolność racjonalnego myślenia i działania. 

Odrzucenie przez obiekt uczuć prowadzi do poczucia poniżenia i wstydu.

Aby odbudować samoocenę, stalker próbuje przejąć kontrolę nad życiem swojej ofiary. Dążenie stalkera do kontaktu z ofiarą nie zawsze wynika ze względów emocjonalnych, może być również podyktowane chęcią przeciwstawienia się jej decyzji o rozstaniu. W tym momencie dochodzi do wyidealizowania związku i próby jego odbudowy.

Do stalkingu dochodzi nie tylko w sytuacji niespełnionej miłości czy też przyjaźni. Jest on często narzędziem, a zarazem skutkiem: destrukcyjnej rywalizacji wśród uczniów, braku sympatii do określonej osoby, znęcania się nad tzw. 'kozłami ofiarnymi' w klasie lub szkole.

Ofiara i sprawca

Ofiarą stalkingu wśród dzieci i młodzieży zazwyczaj jest dawna miłość, przyjaciel, osoba nielubiana, rywalizująca ze sprawcą w określonej dziedzinie, lub też odwrotnie – osoba bardzo lubiana, z którą każdy chciałby się przyjaźnić, jednak ona do grona swoich znajomych zaprasza tylko wybranych, kierując się trudnymi do osiągnięcia kryteriami, np. do jej grupy mogą należeć osoby pochodzące z tzw. „dobrych domów”, posiadające określonego rodzaju gadżety szkolne lub ubierające się w specyficzny sposób.

Ofiary stalkingu można sklasyfikować, uwzględniając motywy i psychikę stalkerów lub stosunki między sprawcą i ofiarą:

1. Ofiara utrzymująca bliskie stosunki ze stalkerem, które zainicjowały w jego psychice obsesyjne zachowanie.
2. Ofiara mająca przypadkowy kontakt ze stalkerem.
3. Ofiara – osobistość życia publicznego, obiekt docelowy stalkera.****

Między stalkerem a ofiarą wytwarza się specyficzna więź. Stalker uzależnia się od swojej ofiary, za wszelką cenę chce ją przynajmniej zobaczyć lub dotknąć.

Może też dojść do sytuacji, gdy ofiara uzależni się od stalkera (jego permanentnej obecności), co może prowadzić do zbagatelizowania jego negatywnego wpływu czy destrukcyjnych zachowań.

Podstawową potrzebą sprawcy jest przejęcie kontroli nad osobą zastraszaną, poprzez doprowadzanie do sytuacji, kiedy odczuwa ona lęk. Przejawia on potrzebę dominowania nad ofiarą, ponieważ jej bezsilność daje mu poczucie władzy. Dąży do wyizolowania ofiary spośród jej rodziny i znajomych, aby pozbawić ją wsparcia ze strony bliskich. Często stalker uważa, że jest bardzo potrzebny ofierze, za wszelką cenę próbuje ją chronić, czuje się usprawiedliwiony do tego, aby podejmować za nią decyzje.

Do cech charakterystycznych stalkerów, które zarazem są przyczyną ich zaburzeń, możemy zaliczyć:

1. Zafałszowane poczucie własnej wartości, uzależnione od osoby, która go odrzuciła.
2. Brak empatii.
3. Zniekształcone postrzeganie rzeczywistości.
4. Brak akceptacji własnej osoby, niska tolerancja na niepowodzenia.
5. Niepoprawna interpretacja zachowań innych osób.
6. Brak umiejętności utrzymywania trwałych relacji.
7. Dążenie do działania na własną korzyść z pominięciem uczuć innych osób. 

Zazwyczaj sprawca jest świadom negatywnych skutków swoich działań, jednak chęć sprawowania kontroli nad ofiarą jest nie do pokonania. Jego celem nie jest bezpośrednie skrzywdzenie ofiary, ale wywołanie chęci ponownego nawiązania kontaktu, ponieważ tylko w takiej relacji czuje się dowartościowany. W tej sytuacji pomocne może być doprowadzenie do sytuacji, kiedy stalker uzna, że to on sam zerwał związek, a nie osoba, którą darzy uczuciem.

Zjawisko obsesyjnego prześladownictwa wpływa negatywnie na życie i zdrowie ofiary, wywołując liczne negatywne skutki, jak: poczucie zagrożenia, ataki paniki, depresję, obniżenie poczucia własnej wartości, wiary we własne siły. Dochodzi do tego wstyd i poczucie winy, że to ofiara doprowadziła do tej sytuacji, odizolowanie i trudności w wypełnianiu codziennych obowiązków, problemy w relacjach personalnych. Ponadto widoczne są negatywne skutki w zdrowiu fizycznym: bóle i zawroty głowy, zaburzenia snu i odżywiania, czynności układu krwionośnego.

Jak przeciwdziałać?

Nie można określić jednego, skutecznego sposobu, który pomoże ustrzec się przez byciem ofiarą stalkera, ale poniższe wskazówki na pewno zmniejszą ryzyko zaistnienia takiej sytuacji.

1. Chroń swoje dane osobowe.
2. Bądź asertywny. Jeżeli nie tolerujesz nachalnych propozycji spotkania ze strony osoby, której wolisz unikać, odmawiaj! Nawet wtedy, gdy myślisz, że to zrani jej uczucia.
3. W kontaktach z nowo poznaną osobą kieruj się zasadą ograniczonego zaufania.
4. Jeżeli zauważysz, że określona osoba bezpośrednio cię śledzi, lub znajduje się często w tych samych miejscach co ty, nie lekceważ tego. Bądź bardziej ostrożny i powiadom o tym swoją rodzinę lub bliską osobę.
5. Nie podawaj obcym osobom swojego numeru telefonu lub adresu e−mail.
6. Nie podawaj adresu domowego i nie pokazuj, gdzie mieszkasz nieznanym ci osobom. Zapraszaj do siebie tylko zaufane osoby, które dobrze znasz.
7. Nie podawaj osobom trzecim numeru telefonu, adresu e−mail i adresu domowego swoich bliskich i znajomych, chyba że ich właściciele upoważnili cię do tego.
8. Nie opowiadaj prywatnych informacji o sobie osobom mało znanym i nie zwierzaj się im ze swoich problemów, ponieważ mogą one zostać wykorzystane przeciwko tobie.
9. Lekceważ anonimowe sms−y i wiadomości e−mail. Ich celem może być żart, ale też zastraszenie.
   
10. Jeżeli poznasz kogoś przez Internet, pamiętaj o tym, że internetowa przyjaźń lub miłość może być próbą zranienia twoich uczuć i przejęcia nad tobą całkowitej kontroli. Bądź czujny! Łatwość dostępu do masowych narzędzi komunikacji, jak Internet, telefon, wiadomości sms i e−mail, powoduje powstawanie wciąż nowych form atakowania innych osób, nękania i prześladowania. Zasadne jest więc podjęcie działań prewencyjnych skierowanych głównie do dzieci i młodzieży, objaśniających zjawisko stalkingu. Nauczyciele i wychowawcy powinni podjąć ustalenia, kto w danej szkole lub klasie może być potencjalnym lub obecnym stalkerem, w jaki sposób można mu pomóc i jak zapobiegać tego typu sytuacjom w przyszłości. Pamiętajmy, że „Troska o dziecko jest pierwszym i podstawowym sprawdzianem stosunku człowieka do człowieka” (Jan Paweł II). 

Przypisy:

1. Wielki Słownik polsko−angielski, angielsko−polski, red. T. Piotrowski, BUCHMANN, Warszawa 2009, s. 1220.
2. J. T. McCann, A descriptive study of child and adolescent obsessional followers, 'Journal of Forensic Sciences', 2000, t. 45 (1), s. 195−199.
3. B. Harwas−Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych, PWN, Warszawa 2004, t. 2, s. 85.
4. B. Hołyst, Postępy kryminalistyki, Legionowo 2003, Centrum Szkolenia Policji, t. 13, s. 33.