Drogi żydowskiej wiary

Powstanie nurtów religijnych w nowoczesnym judaizmie jest ściśle związane z oświeceniem. Na przełomie XVIII i XIX wieku otworzyły się w Europie bramy żydowskiego getta. Dążenie do obywatelskiego równouprawnienia było przyczyną silniejszej integracji Żydów z chrześcijańską większością. Jednocześnie oznaczało to proces dopasowywania się do chrześcijańskiego świata (przejęcie zachowań kulturowych, obyczajów, języka itp.). Żydowscy działacze oświeceniowi, np. Mojżesz Mendelssohn, opowiadali się za tym, aby przezwyciężyć zarówno widzialne, jak i niewidzialne mury oddzielające Żydów od społeczności chrześcijań-skiej. Ich dążenia zmierzały ku emancypacji narodu żydowskiego, do czego było potrzebne zdobycie ogólnego wykształcenia i opanowanie języka danego kraju.

Dopasowywanie się do społeczeństwa chrześcijańskiego, związane z integracją społeczną, wywoływało wśród Żydów kontrowersje. W kręgach tradycyjnych zapanowała obawa, że nadmierne dopasowanie do kultury środowiska (asymilacja) może pocią-gnąć za sobą utratę żydowskiej tożsamości. W odpowiedzi na te obawy narodziły się w judaizmie rozmaite nurty o zróżnicowanej w znacznym stopniu praktyce religijnej.

Judaizm liberalny / Judaizm reformowany

Judaizm liberalny (zwany również judaizmem reformowanym) powstał w Niemczech na początku XIX wieku.

Patrząc z perspektywy historycznej, widzimy, że początkowo przedmiotem zainteresowania tego nurtu była reforma liturgii. Obok języka hebrajskiego wprowadzono do niej język krajowy. Znakiem rozpoznawczym gmin reformowanych stał się śpiew chóru i dźwięki organów. Reformie tej towarzyszyły zasadnicze pytania dotyczące niektórych nauk przekazanych przez żydowską tradycję. Intensywnie dyskutowano na przykład nad tym, których przykazań Tory należy przestrzegać w nowoczesnym, oświeconym świecie. Za najważniejszy element judaizmu uznano etyczny monoteizm. Jego cechą jest umiejętność dopasowania się do różnych warunków politycznych i kulturalnych. I tak, moc obowiązującą zachowały przykazania etyczne, natomiast tzw. „nakazy ceremonialne” w swojej tradycyjnej formie (rytuały i zwyczaje religijne związane z liturgią i świętami) zostały uznane za nieaktualną już fazę rozwoju żydowskiej religii.

Poza tym w liberalnych gminach doszło na początku XX wieku do zniesienia nakazu oddzielania kobiet i mężczyzn w czasie nabożeństwa. W efekcie stopniowego równouprawnienia, niedawno kobiety zostały także dopuszczone do studiów rabinackich.

Dzisiaj liturgia judaizmu liberalnego wygląda bardzo różnie. Są gminy, które zasadniczo odprawiają nabożeństwa po hebrajsku, inne posługują się w przeważajacej mierze językiem kraju, w którym się znajdują. Najwięcej gmin liberalnych istnieje w Stanach Zjednoczonych, a także w Anglii, Francji, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii, Argentynie i Brazylii. W Izraelu judaizm liberalny jest wyznawany przez mniejszość. W Niemczech, miejscu narodzin judaizmu reformowanego, w ostatnich latach (ponownie) powstały większe gminy Żydów liberalnych. Naczelną organiza-cją skupiającą Żydów reformowanych na całym świecie jest Światowy Związek Postępowego Judaizmu .

Judaizm "ortodoksyjny"

Kilkadziesiąt lat po pojawieniu się w XIX wieku judaizmu reformowanego zrodził się nowoczesny judaizm „ortodoksyjny”. Jego przedstawicielom chodziło przede wszystkim o obronę oskarżanej tradycji. Określenie „ortodoksyjny” zostało sformułowane przez reprezentantów strony liberalnej i początkowo nie nosiło charakteru samookreślenia. Tradycja żydowska kładzie większy nacisk na właściwe postępowanie (ortopraksja) niż na właściwą wiarę (ortodoksja). Pomimo to, wiele tradycyjnych ugrupowań odwołuje się dzisiaj do pojęcia „ortodoksyjny” w celu określenia swojej tożsamości.

Grupy ortodoksyjne w judaizmie reprezentują ciągłość żydowskiej tradycji od czasów objawienia na Synaju. Tora w obecnej postaci miała zostać dana Mojżeszowi przez Boga na Synaju wraz z To r ą ustną, która znalazła swoją pisaną formę w literaturze rabinicznej. Historyczne wyjaśnienia na temat powstania Biblii i Tory, popularne dzisiaj w nowoczesnych naukach judaistycznych, traktowane są bardzo krytycznie, lub nawet odrzucane. Aktualność przykazań i ich interpretacji uzasadniona jest nieprzerwanym przekazem tradycji od czasów Mojżesza aż do dnia dzisiejszego. Do najważniejszych zasad określających zewnętrzny wizerunek judaizmu należą: przykazanie sobotniego odpoczynku, przepisy dotyczące żywności oraz praktyka modlitewna. Językiem nabożeństw i modlitw jest hebrajski.

Judaizm ortodoksyjny nie jest jednolitym blokiem, lecz składa się z najrozmaitszych ugrupowań. Główną przyczyną tego zjawiska jest kultywowanie przez wiele grup lokalnych przepisów i zwyczajów, które kiedyś zostały włączone w żydowską tradycję. Znakiem zewnętrznym jest często taki czy inny strój (czarne lub białe płaszcze, specjalne kapelusze), fryzury (pejsy, długie brody), czy też język (dialekty jidysz). Nie jest to jednak powód, aby krytykować praktyki pobożnych, ortodoksyjnych Żydów jako przeżytek. W dzisiejszym świecie nowoczesna ortodoksja jest jednym z ważniejszych nurtów judaizmu. Stara się ona podtrzymywać więź pomiędzy tradycją a nowoczesnością z jej zdobyczami technicznymi. Wysiłki te prowadzą do pogodzenia życia według Tory z udziałem w kulturze i w życiu społecznym ojczyzny, w której dana grupa żyje.

Słowem masorti (‘tradycyjny’) określa się w Izraelu i w Europie ruch konserwatywny. Judaizm „konserwatywny” narodził się w wyniku polemik pomiędzy zwolennikami odłamów liberalnych i „ortodoksyjnych” w XIX wieku. Gminy konserwatywne były i są pod wieloma względami stosunkowo bliskie judaizmowi liberalnemu. U podstaw narodzin tego nurtu leżała niechęć do zbyt radykalnych reform proponowanych przez judaizm liberalny.

Dążenie do zachowania równowagi pomiędzy tradycją a przemianami do dzisiaj wpływa na podstawowe zasady funkcjonowania gmin konserwatywnych. Rozdzielenie kobiet i mężczyzn podczas nabożeństw zostało z reguły zniesione, kobiety cieszą się takimi samymi prawami, jeśli chodzi o udział w liturgii i pełnie-nie urzędu rabina. Nabożeństwa są odprawiane najczęściej po he-brajsku. Jednak język hebrajski oraz kultura tradycyjna uchodzą za element jednoczący i zabezpieczający spójność judaizmu, a także za gwarancję zachowania żydowskiej tożsamości. Cechą judaizmu konserwatywnego jest wielka elastyczność i pluralizm.

Obok tradycji rabinicznej i religijno-filozoficznej istnieje w judaizmie również nurt o charakterze mistycznym – jest nim nurt kabalistyczny (kabała dosł. ‘tradycja’, ‘ przekaz’, ‘kontynuacja’). W centrum jego uwagi znajduje się badanie tajemnic Tory.

Według zasad żydowskiej mistyki niepojęty, nienazwany Bóg stworzył świat w akcie wycofania się. Na skutek poprzedzającej czas kosmicznej katastrofy, a także w wyniku grzesznego upadku czło-wieka, okruchy i iskry świętości przeniknęły do stworzenia. Zadaniem narodu Izraela jest naprawa pierwotnej wszechjedności Boga. Każdy pobożny Żyd współpracuje przy dziele naprawy świata, otwierając się na działanie Boga poprzez mistyczne zanurzeniew Nim. Kabała jest spoistą doktryną na temat jedności Boga i jej nowego urzeczywistnienia, do którego dojdzie z chwilą przyjścia Mesjasza.

Rozkwit mistyki żydowskiej przypada na okres między XII a XVII wiekiem. Chasydyzm (‘krąg pobożnych’), jako ruch popularny, obejmujący szerokie rzesze ludowe, od średniowiecza był nosicielem rozmaitych idei i wyobrażeń żydowskiej mistyki. Do dzisiaj najsilniejsze oddziaływanie ma chasydyzm wschodnioeuropejski, ukształtowany w XVIII i XIX wieku. Za założyciela tego ruchu uchodzi charyzmatyczny cudotwórca Baal Szem Tow (1700-1760). Chasydzi jako ugrupowanie o charakterze mistycznym główny cel swojego życia widzą w pracy nad zbieraniem Bożych iskier ukrytych w nich samych i w całym stworzeniu; drogą do tego jest asceza, radowanie się i wypełnianie przykazań. Ważną rolę odgrywa przy tym dawanie przykładu właściwego postępowania.

Społeczność chrześcijańska poznała opowieści chasydzkie przede wszystkim dzięki Martinowi Buberowi i współczesnemu pisarzowi Eli Wieselowi. Ludowy charakter tych opowieści, naznaczonych zarazem głęboką powagą i wyzwalającym humorem, odcisnął piętno na sposobie, w jaki chrześcijanie postrzegają judaizm, co widać zarówno w kazaniach, jak i w wykładach. Jednak zachwyt nad tradycją chasydzką nie powinien przyczyniać się do pogłębiania stereotypowego spojrzenia na judaizm. Utożsamianie judaizmu i chasydyzmu jest błędne, ponieważ pomija fakt, że żydowska mistyka i chasydyzm często stały w sprzeczności z rabinicznymi i filozoficznymi tradycjami religii żydowskiej.

Siła opowieści – historia chasydzka

Podsumowując, można powiedzieć, że prezentacja nurtów: liberalnego, ortodoksyjnego, konserwatywnego (masorti) i chasydzko-mistycznego daje wgląd w wewnętrzny pluralizm religii żydowskiej. Dyskusje i spory o właściwą drogę należą do istoty judaizmu, podobnie jak świadomość, że mimo wszelkich różnic, nurty te są ze sobą powiązane. Przynależność do tego czy innego nurtu najczęściej zaczyna się od związku z tą czy inną gminą. Ludzie praktykujący modlitwę i wiarę w ten sam sposób tworzą gminę danej synagogi. Idea wyznania obejmującego ludzi tej samej wiary jest raczej obca żydowskiej tradycji. W skrócie można powiedzieć, że w chrześcijaństwie spór dotyczy wyznania, podczas gdy w judaizmie – praktyki. A przy tym wielopostaciowość judaizmu nacechowana jest wewnętrznym pluralizmem oraz praktycznym nastawieniem do życia.

Więcej w Co każdy powinien wiedzieć o judaizmie