Dlaczego młodzi nie chodzą do kościoła?

Nastolatkom trudno jest dzisiaj znaleźć powód, by chodzić do kościoła. Po pierwsze, większość z nich nie zadaje sobie pytań o to, czy istnieje coś poza doczesnością. Te sprawy stają się ważne dopiero wtedy, gdy ktoś uświadomi sobie własną śmiertelność, a to - zdaniem psychologów - przychodzi najczęściej po trzydziestce. Po drugie, młodzi lubią wszystko to, na co Kościół radzi uważać. Interesuje ich seks, używki, popularność, sukces, pieniądze, niezależność... Po trzecie wreszcie, świat, w którym żyją, kieruje się wartościami zupełnie nieprzystającymi do tych, które proponuje religia. Z tego punktu widzenia polski nastolatek ma właściwie tylko jeden powód, by nazwać siebie katolikiem: to, że jest Polakiem.

W odbiorze społecznym katolicyzm w Polsce jest nie tyle religią, co sposobem na określenie tożsamości - zarówno jednostkowej, jak i grupowej. W naszym kraju powiedzenie: „jestem katolikiem", jest często równoznaczne z deklaracją: „nie jestem Żydem", „nie jestem Niemcem - protestantem", „nie jestem prawosławnym Rosjaninem". „Jestem Polakiem, czyli katolikiem". A co z tego sformułowania wynika? To tylko, że w polskości najważniejszy jest katolicyzm. Czy to dobrze? Chyba jednak nie, bo takie utożsamienie wiąże się w istocie zarówno ze zubożeniem sfery religijności, jak i rozumienia tożsamości narodowej. Wydaje się, że religia powinna wypełniać całą przestrzeń życia wierzącego, przenikać jego duchowość, ść, psychikę, a także to, co on tworzy: pracę, kulturę, społeczeństwo. W przeciwnym razie staje się obca i niezrozumiała, niejako zewnętrzna w stosunku do tego, czym naprawdę żyje. Powstaje potem paradoks, z jakim mamy do czynienia obecnie w Polsce: 95% naszych rodaków deklaruje katolicyzm, a, jak pokazują badania, praktykuje go jedynie 20-30%. Nadal jest on wprawdzie dominującym wyznaniem w naszym kraju, ale nie za sprawą swojej funkcji religijnej, tylko tożsamościowej. Polacy, mimo że bardzo często nie żyją zgodnie ze wskazaniami Kościoła, nie tak łatwo zrezygnują z etykiety katolików, bo musieliby wtedy odrzucić też Boże Narodzenie, „koszyk wielkanocny", św. Mikołaja, Jana Pawła II... I co by im wtedy pozostało? Światowid?

Problem tkwi przypuszczalnie w tym, że my nie mamy właściwie żadnej tożsamości poza katolicyzmem. Zostaliśmy katolikami niedługo po tym, jak zyskaliśmy naszą odrębność narodową, w pewnym sensie za wcześnie. Brakuje nam więc jakiejś innej spójnej tradycji, mitologii, na której moglibyśmy się oprzeć, szukając polskiej tożsamości. Mamy zaledwie jakieś strzępy legend o Kraku i Wandzie, Piaście Kołodzieju czy Królu Popielu. Trudno się dzisiaj z nimi identyfikować. Inne narody mają takie rozbudowane, przedchrześcijańskie tradycje i mitologie. Niemcy np. swoich Nibelungów a Brytyjczycy - Merlina czy Morganę. Do tej pory Lord pilnuje kruków na Tower, bo zgodnie z legendą dopóki mieszka tam sześć kruków, Anglia jest niepodległa. I nie jest to wcale tradycja chrześcijańska.

„Napluj na Buddę"

Budowanie tożsamości narodowej w oparciu o religię przynosi zazwyczaj opłakane skutki dla tej drugiej. O ile na zewnątrz wszystko wydaje się wyglądać dobrze, o tyle wewnątrz religia obumiera. Religijność rozumiana jako pewien sposób funkcjonowania duchowego, emocjonalnego, intelektualnego życia, wydaje się zanikać. Pozostaje natomiast przywiązanie do tego, co w religii jest zewnętrzne, powierzchowne, np. do pewnych przepisów, zachowań, rytuałów, które dawniej były doskonale wpasowane w określone warunki życia, ale dzisiaj wydają się już anachroniczne i niezrozumiałe.

W Polsce proces ten widać m.in. w zachowaniach różnych przedstawicieli Kościoła, którzy starają się o umocowanie religii w życiu społecznym, o to, by trwały zewnętrzne przejawy katolicyzmu: tłumy na procesjach czy krzyże w szkołach. Ludzie ci reagują agresywnie na każdy sygnał zmian w tej przestrzeni, odbierają je jako atak na Kościół, na swoją wiarę, na Pana Boga. Tymczasem człowiek autentycznie religijny, o silnej formacji duchowej, nie powinien obawiać się o to, że niechętne religii zachowania mogą jakoś zagrozić Panu Bogu. Raczej odczuwa współczucie wobec ludzi, którzy agresywnie traktują symbole religijne.

W buddyzmie funkcjonuje takie powiedzenie: „napluj na Buddę". Różnie można je interpretować, ale jedno z podawanych znaczeń jest takie, że temu, co najświętsze, nikt nigdy nie jest w stanie zagrozić, bo świętość jest poza ludzkim umysłem, zachowaniami, czasem, przestrzenią. Dlatego jest nie tylko niewysłowiona, ale także i nienaruszalna. Temu co Absolutne nikt nie może zaszkodzić i nie potrzebna jest Mu żadna ochrona. Zresztą histeryczna obrona jest najczęściej przejawem lęku. Bardzo podobnie jest wśród zwierząt: silny, ułożony pies nic sobie nie robi z tego, że ktoś go zaczepia, za to mały ratlerek szczeka na każdego, kto się tylko pojawi w jego polu widzenia. Rozmaite akcje obrony pozycji Kościoła w polskim życiu publicznym świadczą więc głównie o słabości religii katolickiej w naszym kraju.

Dlaczego nie uczą o Biblii?

Jedną ze spraw, o które niepotrzebne kruszy się kopię, jest religia w szkole. Moim zdaniem religia w szkole nie daje możliwości przekazywania wiedzy religijnej na wysokim poziomie. Mój dziewiętnastoletni syn często mnie pyta: „Dlaczego na religii nie uczą nas o Biblii?". Jego rówieśnicy nie mają zielonego pojęcia o tym, kim byli Abraham, Izaak, Saul. Nie wiedzą, co to jest miska soczewicy. Nie wiedzą tego, bo nikt ich o tym nie uczy. Uczą ich za to o antykoncepcji, aborcji czy eutanazji. Katolicyzm jawi się młodym jako zestaw niezrozumiałych nakazów i zakazów. A potem wszyscy się dziwią, że młodzi nie chcą chodzić do kościoła, nie wierzą. Trudno się zaangażować w coś, co się ma opanowane na poziomie przekartkowanego komiksu.

Aby funkcjonować w pewnym kontekście intelektualnym, egzystencjalnym i duchowym, trzeba go znać. Tymczasem świadomość religijna nie tylko młodych, ale również dorosłych jest bardzo mała. W naszym kraju nie ma np. żadnych dyskusji religijnych, bo religia jest traktowana trochę jak trędowaty - każdy boi się jej dotknąć. Są osoby, które piszą artykuły przypominające dyskusję religijną, ale to jest raczej dyskusja o religii. Takie dyskusje nie wpływają na świadomość religijną Polaków.

Wszystko jest marką

Najsilniejszym ciosem zadanym religijności młodych Polaków jest jednak powszechne przekonanie, że jeśli zadbasz o swoje wykształcenie i stan posiadania, osiągniesz prestiż, powodzenie, komfort życia i szczęście. Jeśli zapytać dzisiejszego nastolatka, na co - oprócz urody - zwraca uwagę, patrząc na dziewczynę, odpowiedź jest krótka: „Na to, w co jest ubrana", czyli czy nosi ubrania dobrej marki. Młodzi podświadomie oceniają, czy coś jest wartościowe, czy nie, opierając się na tym, czy jest to powiązane z atrakcyjną dla nich marką. Żyjemy w świecie, w którym wszystko jest marką. Marką ekologia, chrześcijaństwo, Jan Paweł II czy Benedykt XVI. Kościół też jest dla nich marką.

Bez religii sobie nie poradzą

Co jest największym problemem nastolatka? To, że nie ma jeszcze dobrze określonej, stabilnej tożsamości. Nie wie, kim jest, co ma w życiu robić, co go rzeczywiście pociąga i interesuje. Poza tym dostrzega, że otoczenie go nie szanuje. Najistotniejsze jest więc dla niego to, by dowiedzieć się, kim jest. Dlatego dla nastolatków bardzo ważne są przejawy podziwu: „fajnie wyglądasz", „ładnie to zrobiłeś", „świetnie grasz w piłkę", „dobrze biegasz". Łakną tego rodzaju informacji i z nich budują swoją tożsamość. To ich najbardziej absorbuje i temu podporządkowane są ich wybory i działania. Moim zdaniem nie ma potrzeby religii samej w sobie. Zatem nauka religii jest w jego przypadku czymś na kształt inwestycji na przyszłość - podobnie jak wtedy, gdy nakłaniamy dzieci do nauki języków obcych. One nie rozumieją, po co im to potrzebne, ale my wiemy, że bez tego sobie w życiu nie poradzą.

Jeśli więc młody człowiek angażuje się religijnie, to najczęściej dlatego, że religia pomaga mu zrealizować jakąś potrzebę, np. wspólnoty, wsparcia, tożsamości. Dlaczego w komunizmie młodzi byli religijni? Bo czuli się represjonowani, czuli, że wokół jest niesprawiedliwie, smutno i źle. Gdy miałem szesnaście lat, Kościół był dla mnie miejscem estetycznie i towarzysko pociągającym. Wokół było biednie, szaro, a tam była piękna muzyka - dominikanin o otwartym umyśle, który uczył religii, puszczał nam „Sonatę księżycową" Beethovena, chodził z nami na długie spacery, a w czasie rozmów nie było tematów tabu. Spotykałem tam też wielu innych ludzi, którzy mnie fascynowali. Byli inteligentni, a jednocześnie rozumieli, że jest nam ciężko, że partia kłamie, że żyjemy w jakimś rozdwojeniu. W mojej mikro-grupie rówieśniczej religia odpowiadała na moje ważne potrzeby niereligijne. Wyrywała mnie z pewnego świata.

System kapitalistyczny jest oczywiście także represyjny, chociaż inaczej niż komunizm - bo nie widać tego od razu, jego opresywność jest bardziej ukryta. Kościół dawał rozwiązania na represje komunizmu, na kapitalizm nie ma jednak odpowiedzi. Nie daje młodemu człowiekowi żadnej ochrony przed tym, że jest źle ubrany albo za gruby, że nie akceptują go rówieśnicy albo czuje się nieudacznikiem. Kościół może powtarzać: „To nie jest ważne, czy jesteś popularny wśród rówieśników, czy podobasz się kobietom, czy odnosisz sukcesy", ale każdy nastolatek odpowie: „Jak to nie jest ważne? To jest najważniejsze na świecie!". Kościół gra dzisiaj na boisku kapitalizmu i musi pogodzić się z tym, że to, co ma do zaoferowania ludziom, będzie coraz częściej oceniane w kategoriach skuteczności i opłacalności. W tym kontekście wartości religijne nie natrafiają na żaden odzew. Aby uwierzyć, młody człowiek musi zobaczyć w religii coś takiego, co go zafascynuje na tyle, że będzie w stanie zaryzykować utratę wartości obowiązujących aktualnie.

Tajemnica religii

Prawdą jest, że potrzeba geniusza, aby doświadczenie religijne przekazać w atrakcyjnej dla nastolatka formie. Jest oczywiście Lednica, „ewangelizacja" muzyką rockową, ale to są przykłady myślenia krótkoterminowego, wykorzystującego to, jak działa „ten świat". Religia działa inaczej. Jednym z najpiękniejszych filmów religijnych, jakie znam, jest dzieło rosyjskiego reżysera Andrieja Tarkowskiego „Andriej Rublow". Właśnie dzięki niemu można zrozumieć, czym jest doświadczenie religijne. Każdy katecheta powinien studiować ten film wiele razy. Opowiada on o najsłynniejszym malarzu ikon średniowiecznej Rosji, który obserwując zło, rozpacz i nędzę tego świata, odrzuca doczesność i swoje powołanie - bo według niego taki „diabelski" świat nie zasługuje na prawdziwą sztukę, piękno, świętość. Przełom w jego życiu dokonuje się pod wpływem pewnego wydarzenia. W wiosce, w której mieszka, konieczne jest odlanie dzwonu. Jednak główny ludwisarz, który znał tajemnicę dzwonów, umarł. Pojawia się „znikąd" umorusany, dwunastoletni chłopak, który twierdzi, że jest synem ludwisarza i zna „tajemnicę dzwonu", bo ojciec, rzekomo, przed śmiercią podzielił się z nim swoją wiedzą. Ludzie nie mają wyboru - na dzwon oczekują książęta, arystokracja, goście z zagranicy- i powierzają chłopakowi nadzór nad całą konstrukcją. Następuje długa sekwencja obrazów pokazujących poszczególne etapy powstawania dzwonu. Temu wszystkiemu przygląda się cały czas Andriej Rublow. Gdy praca zostaje ukończona, wbrew sceptycyzmowi wszystkich, okazuje się, że dzwon ma wspaniały, głęboki dźwięk, „nie z tego świata". Rublow siedzi przy ognisku i słucha jego bicia, przybiega wtedy ów chłopak, rzuca się na ziemię i płacząc wykrzykuje: „Nie znałem tajemnicy dzwonu, ten drań umarł i mi jej nie przekazał".

O tym właśnie mówi religia, tu tkwi tajemnica jej przesłania: że ktoś niegodny, z samego dołu, największy nieudacznik, jest w stanie dokonać czegoś niewyobrażalnego. Tajemnicą jest tu wiara w niemożliwe i nieziszczalne, która w filmie Tarkowskiego pokazana jest zgodnie ze słynną maksymą Tertulina: credo quia absurdum est. Ktoś, kto umiałby pokazać religię w ten sposób, nie miałby problemu z przyciągnięciem nastolatków do kościoła.