Historia kultury europejskiej - Starożytność

Książka, którą obecnie przekazujemy Czytelnikowi, jest pierwszym tomem mającego liczyć trzy woluminy podręcznika Historii kultury europejskiej. Tom ten, jak wskazuje jego tytuł, został w całości poświęcony historii kultury starożytnej i składa się z trzech podstawowych części: "Starożytny Wschód", "Grecja starożytna", "Starożytny Rzym". Każda z tych części przynosi zarys dziejów kultury innego obszaru świata antycznego, tworząc w sumie obraz całości tych cywilizacji.

Historia kultury europejskiej. Tom 1: Starożytność - Stanisław Stabryła

Uwagi wstępne

Jest zupełnie zrozumiałe, że Czytelnicy pierwszego tomu Historii kultury europejskiej są w szczególny sposób zainteresowani cywilizacjami, które się stały fundamentem nowożytnej, a zwłaszcza współczesnej kultury europejskiej. Nie ulega wątpliwości, że kultura narodów Europy, w tym także kultura polska, od samego zarania czerpała przede wszystkim z przebogatej tradycji grecko-rzymskiej, z której także wyrosła wcześniej cywilizacja bizantyńska i średniowieczna cywilizacja zachodnioeuropejska. Nasuwa się więc pytanie, dlaczego w podręczniku starożytnej i średniowiecznej kultury europejskiej część pierwszą zajmują dzieje cywilizacji starożytnego Wschodu. Otóż dzisiaj, kiedy badania historyczne, archeologiczne, językoznawcze, etnograficzne, religioznawcze i kulturoznawcze znacznie wyraźniej niż jeszcze kilkadziesiąt lat temu dokumentują, że istniały związki łączące antyczną kulturę grecką i rzymską, ale także średniowieczną kulturę bizantyńską i zachodnioeuropejską z cywilizacjami starożytnego Wschodu, należy przynajmniej w ogólnym zarysie poznać dzieje tych cywilizacji, które swoimi początkami sięgają IV i III tysiąclecia przed Chr. Musimy uświadomić sobie, że antyczna Grecja i Rzym były bardzo ważnymi, ale nie jedynymi źródłami nowożytnej kultury europejskiej i że na tę kulturę w taki czy inny sposób pośrednio oddziaływały także cywilizacje starożytnego Wschodu.

Szczególną uwagę w wykładzie dziejów kultury antycznej poświęcimy jednak starożytnej Grecji i Rzymowi, pamiętając, że Europa tym właśnie dwóm cywilizacjom zawdzięcza najwięcej. Nie możemy jednak przeoczyć faktu, że w starożytności także wiele innych krajów stworzyło wysoką kulturę materialną i duchową - jak Chiny, Indie i liczne państwa Bliskiego Wschodu, do którego zaliczamy wszystkie tereny położone na wschód od Morza Śródziemnego aż po Zatokę Perską, Morze Czerwone i Egipt.

W wykładzie dziejów kultury antycznej będziemy wielokrotnie posługiwali się pojęciem "kultura antyczna", "kultura starożytna" lub "cywilizacja antyczna" czy też "cywilizacja starożytna". Ogólnie mówiąc, terminy te są powszechnie stosowane do wszystkich kultur czy cywilizacji, jakie rozwinęły się na ziemi przed narodzeniem Chrystusa, czyli przed tzw. "naszą erą". W takim właśnie znaczeniu będziemy ich używali w podręczniku historii kultury europejskiej.

[...]

Część II
Starożytna Grecja

Wstęp

Kilkadziesiąt następnych stron poświęcimy kulturze starożytnej Grecji i Rzymu. Zamierzamy tutaj o wiele bardziej szczegółowo zająć się Grecją i Rzymem niż którąkolwiek z poprzednio omówionych kultur starożytnego Wschodu, gdyż zarówno kultury większości narodów europejskich, jak i kultura polska od samych początków czerpały z przebogatej tradycji grecko-rzymskiej. Z tej samej tradycji wyrosła wielka cywilizacja chrześcijańska, która obok greckiej i rzymskiej stała się podstawą kultury europejskiej. Nie ulega wątpliwości, że aby w pełni zrozumieć, jak powstały i jak ukształtowały się kultury europejskie, w tym także polska, trzeba poznać, przynajmniej w ogólnych zarysach, starożytną cywilizację grecko-rzymską, która stanowiła ich fundament i źródło.

Grecja i jej mieszkańcy

Starożytni Grecy, tak samo jak współcześni, nazywali swój kraj "Hellas" - Hellada. Obejmowali tym określeniem nie tylko południową część Półwyspu Bałkańskiego, ale wszystkie krainy, w których mówiono po grecku. Świat grecki to była dla nich przede wszystkim Grecja macierzysta na Półwyspie Bałkańskim, a także wyspy Morza Egejskiego - Eubeja, Cyklady, Sporady - oraz wcześnie skolonizowane przez Greków wybrzeża Azji Mniejszej. W trakcie dalszej ekspansji terytorialnej zajęli na wschodzie wybrzeża Morza Czarnego, na zachodzie południową Italię (tzw. Wielka Grecja - Magna Graecia), prawie całą Sycylię, południowe wybrzeża dzisiejszej Francji i Hiszpanii, na południu w Afryce wybrzeże Libii z głównym miastem Cyreną (gr. Kyrene) oraz Egipt z miastem Naukratis. Ten olbrzymi obszar to przede wszystkim wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego, gdyż cywilizacja grecka była nierozerwalnie związana z morzem. Grecy zamieszkujący tereny odległe często o tysiące kilometrów od Grecji właściwej zachowywali silne poczucie jedności narodowej i kulturowej oparte na wspólnym pochodzeniu, języku, religii, obyczajach. Grecy podkreślali przy każdej okazji swoją odrębność, wyższość nad ludami niegreckimi, które nazywali barbarzyńcami (gr. barbaroi), a więc posługującymi innymi niż grecki językami.

Grecja właściwa

Dla Greków właściwym światem helleńskim była Grecja macierzysta oraz archipelagi Morza Egejskiego i Morza Jońskiego. Grecja właściwa wyraźnie dzieliła się na trzy główne części: północną, środkową i południową. Grecja północna to w istocie tylko jedna kraina - Tesalia leżąca na dwóch żyznych równinach. Epiru i Macedonii ze względu na ich odrębność i dzikość nie zaliczano do wspólnoty greckiej. Grecję środkową tworzyła wysunięta na zachód Akarnania, położona na wschód od niej Etolia, Doryda, sąsiednia Fokida, Lokryda oraz Beocja z głównym miastem Teby, którą oddzielały od Attyki, najważniejszej krainy greckiej, góry Kitajron i Parnas. Trzecia, południowa część Grecji, to Peloponez połączony z Grecją właściwą wąskim pasem lądu - Przesmykiem Korynckim. Na Peloponezie leżało osiem krain: Achaja, Elida, Argolida z niezależnymi państwami Korynt i Sykion, Arkadia, Messenia i najważniejsze z państw Peloponezu - Sparta (Lakonia).

Archipelagi Morza Jońskiego i Egejskiego

U zachodnich wybrzeży Grecji, wyspy Korkyra, Leukas, Kefalenia, Itaka, Zakyntos na Morzu Jońskim zamieszkane były przez Greków. O wiele większe znaczenie miały dla świata greckiego wyspy Morza Egejskiego oblewającego Grecję od wschodu, szczególnie jego część środkowa. Najważniejsze spośród tych wysp to Tazos, Samotraka, Imbros, Lemnos, Lesbos, Skyros, Chios, Andros, Ikaria, Samos, Archipelagi Cykladów i Sporadów, na południu - Kytera, Kreta, Karpatos i Rodos. Wyspy te były rodzajem pomostu między Grecją macierzystą a zhellenizowanymi wybrzeżami Azji Mniejszej, na których rozwinęły się wielkie i bogate miasta, zamieszkane głównie przez ludność grecką: Chalkedon, Pergamon, Smyrna, Kolofon, Milet, Efez, Halikarnas. Były to nie tylko ważne ośrodki gospodarcze, ale także wielkie ogniska myśli i kultury greckiej.

Protohellenowie i Achajowie

Pierwsze szczepy mówiące prawdopodobnie językiem greckim przybyły na Półwysep Bałkański zza Dunaju we wczesnej epoce brązu, w drugiej połowie III tysiąclecia przed Chr. Najstarsze z nich zostały nazwane przez historyków Protohellenami ("Przed-Grekami") i zaliczały się do wielkiej rodziny ludów indoeuropejskich. Te napływające fale osadników greckich zatrzymały się początkowo w północnych rejonach Bałkanów, głównie w Tesalii, Macedonii i Epirze. Kilka stuleci później, około roku 1900 przed Chr., ruszyły dalej na południe, do Grecji środkowej i na Peloponez. Ludność miejscowa stawiała jednak opór najeźdźcom. Plemiona greckie, które w tym właśnie czasie opanowały Półwysep Bałkański, nazywa się zazwyczaj Achajami. Nie zdołali oni jednak całkowicie zniszczyć istniejącej tu kultury, zwanej helladzką (lub helladyczną). Nieco później stała się ona podstawą tzw. kultury mykeńskiej, której głównym ośrodkiem były Mykeny w Argolidzie.

Cywilizacja minojska

Najstarsza i najwyższa cywilizacja w rejonie Morza Egejskiego, kultura kreteńska, zwana także minojską od imienia mitycznego króla Krety Minosa, rozwijała się od połowy III tysiąclecia do ok. 1200 r. przed Chr. Największy rozkwit tej kultury przypadł na druga połowę II tysiąclecia przed Chr. Królowie Krety w tym okresie rozciągali swoją władzę daleko poza samą wyspę dzięki potężnej flocie (thalassokratia). Była to kultura niezwykle bogata i różnorodna. W okresie jej największego rozwoju powstały na Krecie wspaniałe pałace w Knossos, Fajstos, Malii, Gurnii i wielu innych miejscowościach. Uprawiano tam malarstwo freskowe i wazowe, rzemiosło artystyczne, a przede wszystkim ceramikę na niezwykle wysokim poziomie. Powstał również dobrze zorganizowany i pilnie strzeżony system dróg, posługiwano się pismem, tzw. pismem linearnym A, które do dzisiaj nie zostało odczytane. Kwitła na Krecie również muzyka, tańce, śpiewy obrzędowe przy akompaniamencie liry lub kitary. Politeistyczna religia kreteńska miała charakter antropomorficzny, przeważały w niej bóstwa żeńskie. Wysoka, a nawet wyrafinowana cywilizacja minojska upadła, jak się wydaje, pod naporem plemion achajskich, które ok. 1400 przed Chr. podbiły Kretę i uzależniły politycznie i gospodarczo. Dwa wieki później, ok. 1200 r. przed Chr. Achajowie ustąpili miejsca nowym najeźdźcom - Dorom.

Państwa achajskie

Największy rozkwit państw achajskich nastąpił w latach 1400-1200 przed Chr. Oprócz Myken ważnymi ośrodkami władzy i kultury achajskiej były takie miasta na Peloponezie, jak Tiryns, Argos, Pylos, Sparta, Orchomenos. Achajowie podejmowali dalekie wyprawy zdobywcze nie tylko w rejonie Morza Egejskiego, ale sięgali na zachód ku Wyspom Liparyjskim, Sycylii, wybrzeżom Apulii i Kampanii w Italii, a na wschodzie - ku wybrzeżom Azji Mniejszej. Jedną z owych wypraw zdobywczych, może już ostatnią, była wojna trojańska, datowana przez Greków tradycyjnie na lata 1194-1184 przed Chr. Późniejsi poeci, a przede wszystkim Homer w Iliadzie i Odysei, opiewali ją jako wojnę o piękną Helenę, żonę Menelaosa, króla Sparty.

Cywilizacja mykeńska

Wśród państw achajskich na Półwyspie Bałkańskim przodującą rolę odgrywały Mykeny, które były potężnym ośrodkiem politycznym i gospodarczym. Nie może więc nas dziwić fakt, iż całą ówczesną cywilizację achajską nazwano w czasach nowożytnych, jak już wspomnieliśmy, kulturą mykeńską. Już sam zamek mykeński, położony na wzgórzu i silnie obwarowany, otoczony tzw. "cyklopimi murami", stanowił znakomity punkt strategiczny i umożliwiał panującym tam królom kontrolowanie całej równiny argolidzkiej. Świadectwami kultury mykeńskiej są nie tylko odnalezione fragmenty budowli, grobowców, sprzętów, narzędzi, ozdób, ale również odczytane w roku 1953 tzw. pismo linearne B, zachowane na glinianych tabliczkach w różnych punktach Grecji oraz na Krecie. Wiemy więc, że społeczeństwa achajskie opierały się na systemie hierarchicznym, na szczycie którego stał dziedziczny władca (wanaks), a na samym dole niewolnicy należący do króla, arystokratów lub nawet zwykłych obywateli. Głównymi zajęciami króla i związanych z nim panów było prowadzenie wojen i myślistwo. Religia mykeńska pozostawała pod silnym wpływem kreteńskim; obok wielu bóstw męskich znaczną rolę odgrywały w niej boginie, zwłaszcza Matka-Ziemia. Mykeńczycy, podobnie jak Kreteńczycy, nie budowali swoim bogom osobnych świątyń, ale w swoich pałacach lub nawet w prywatnych domach wydzielali specjalne miejsca dla celów kultowych. Również sztuka mykeńska pozostawała pod wyraźnym wpływem tematyki i stylu minojskiego, była jednak bardziej od niej surowa, a nawet prymitywniejsza. Rozwinęło się tu więc malarstwo ścienne i wazowe, rzeźba, a przede wszystkim płaskorzeźba i rzemiosła artystyczne, w szczególności złotnictwo, ceramika i wyrób broni.

"Wieki ciemne"

Dorowie w ciągu XII i prawdopodobnie XI w. przed Chr. stopniowo zajmowali całą Grecję kontynentalną, Peloponez, a następnie Kyterę, Kretę, Cyklady, wyspy Rodos i Kos, wreszcie na wybrzeżu małoazjatyckim Przylądek Knidyjski i Półwysep Halikarnaski. Niemal całkowitej zagładzie uległa cywilizacja mykeńska, nastąpiły poważne zmiany w życiu społecznym, w dziedzinie religii i obrzędów. Okres dziejów Grecji po najeździe Dorów był epoką zapaści kulturalnej i cywilizacyjnej, spowodował powrót do analfabetyzmu i zacofania. Tę epokę dziejów nazwano "wiekami ciemnymi". Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach wieku X przed Chr. Grecja zaczęła się wydobywać z mroków owego "średniowiecza" i tworzyć nową, własną kulturę. Przodowały w tym miasta Jonii na wybrzeżu Azji Mniejszej oraz pobliskie wyspy, które nigdy nie zostały zalane falą najazdu doryckiego. Poematy Homera, Iliada i Odyseja, należą już do samego schyłku "okresu ciemnego" lub nawet do początku epoki, którą w dziejach kultury greckiej określa się mianem archaicznej.