Kościół i ekologia. W obronie człowieka i środowiska naturalnego

Ekologia stała się w ostatnich latach głownie domeną politycznej lewicy, ponieważ jawi się jako dziedziczka tych zmian światopoglądowych, które zakwestionowały Boga, Kościół i całe chrześcijaństwo. (…) Tymczasem ochrona środowiska naturalnego nie kłóci się z chrześcijaństwem i doktryną Kościoła katolickiego. Przecież samo życie chrześcijańskie jest w najgłębszym sensie ekologiczne, bo jest życiem oszczędnym, ascetycznym, bez marnotrawstwa. (…) W Biblii znajdujemy pochwałę zwierząt i roślin, troskę o ich dobro. Jan Paweł II mówił o własnym celu roślin i zwierząt, niezależnym od służby człowiekowi. Podobnie mówi wielu ekologów. Istnieją więc punkty styczne między chrześcijańską doktryną i założeniami ruchów ekologicznych (…)

(z Wprowadzenia)

Prof. dr hab. Wojciech Bołoz (ur. 1945), redemptorysta, studia z teologii moralnej odbył w ATK (obecnie UKSW) w Warszawie. W latach 1982–1984 pracownik naukowy Uniwersytetu Augsburskiego, w latach 1996–1999 prorektor ATK. Obecnie jest kierownikiem Katedry Bioetyki w Instytucie Ekologii i Bioetyki oraz dyrektorem Centrum Ekologii Człowieka i Bioetyki UKSW, a także członkiem Zespołu Ekspertów Konferencji Episkopatu Polski ds. Bioetyki oraz Odwoławczej Komisji Bioetycznej przy Ministrze Zdrowia. Opublikował m.in. Życie w ludzkich rękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne (1997); Promocja osoby w rodzinie (1998); Utylitaryzm w bioetyce (red., 2002); Etyka seksualna (2003); Życie i zdrowie człowieka w tradycji i kulturze polskiej (red., 2004); Bioetyka i prawa człowieka (2007).

Wprowadzenie

Ekologia, w podstawowym znaczeniu, to nauka o relacjach organizmów ze środowiskiem, w którym żyją, i o relacjach między samymi organizmami^[1]. Dziś jednak określenie to nabrało w języku potocznym szerszego znaczenia. Ekologią nazywa się wszystko, co ma związek z ochroną naturalnego środowiska, a szczególnie zapobieganie negatywnym wpływom człowieka na to środowisko. Wyjątkową karierę językową zrobił przymiotnik „ekologiczny”, który stał się synonimem wszystkiego, co naturalne, zdrowe i pożądane, i z tego powodu często jest nadużywany w handlu i reklamie.

Ekologia współcześnie dotyczy jednak przede wszystkim problematyki współistnienia ludzi, zwierząt i roślin we wspólnym środowisku życia, jakie stanowi Ziemia. To współistnienie różnych gatunków w biosystemie jest dalekie od harmonii. Narastające w skali globalnej zmiany klimatyczne i raporty międzynarodowych ekspertów na temat tego zjawiska oraz jego skutków sprawiły, że od kilkudziesięciu lat ochrona środowiska naturalnego stała się ważnym tematem debaty publicznej. I jeżeli nawet nie wszyscy jej uczestnicy zgadzają się, że działalność człowieka i emisja dwutlenku węgla są głównymi powodami anomalii pogodowych, to proekologiczne działania społeczności ludzkich wydają się konieczne. Pociągnie to za sobą ograniczenie zużycia nośników energii, zmiany w gospodarce i w indywidualnym stylu życia wielu ludzi. Tych zmian w odniesieniu do istniejących tendencji i nowego podejścia do problematyki ekologicznej domaga się dobro całego ekosystemu, zdrowie człowieka, etyka zdrowego rozsądku i wskazania Kościoła katolickiego, zatroskanego zagrażającą Ziemi katastrofą ekologiczną.

Ekologia i wszelkie formy walki o ochronę środowiska stałysię w ostatnich latach głównie domeną politycznej lewicy. Dzieje się tak chyba dlatego, że współczesna prawica polityczna jest często związana z chrześcijańskim antropocentryzmem, zaś ekologia jawi się jako dziedziczka tych zmian światopoglądowych, które zakwestionowały Boga, Kościół i całe chrześcijaństwo. Wielu zwolenników ekologii kwestionuje pierwszeństwo człowieka wśród innych gatunków żyjących na Ziemi. Niektórzy z nich żądają nawet, aby zrewidować oświeceniowy pogląd o godności człowieka i przysługujących mu prawach, domagają się, aby te prawa przyznać także zwierzętom, ponieważ wszystkie gatunki powinny być traktowane w taki sam sposób. Marksistowska walka klas została poszerzona o walkę gatunków. Ponadto ekolodzy koncentrują się zwykle wyłącznie na tym, co doczesne, eliminując chrześcijańską tradycję religijną i poszukując inspiracji duchowych w buddyzmie. Ostatecznym celem ekologów jest zrównoważony rozwój, a więc harmonia interesów środowiska przyrodniczego, gospodarki i społeczeństwa. Tymczasem według chrześcijańskiego antropocentryzmu pierwszeństwo w świecie ma człowiek, a celem ostatecznym jest jego szczęśliwa przyszłość w królestwie Bożym. Mamy tu więc dwie trudne do pogodzenia wizje świata i człowieka.

Tymczasem obrona środowiska naturalnego nie kłóci się z chrześcijaństwem i doktryną Kościoła katolickiego. Przecież samo życie chrześcijańskie jest w najgłębszym sensie ekologiczne, bo jest życiem oszczędnym, ascetycznym, bez marnotrawstwa. Już Tomasz z Akwinu wzywał, by nie prowadzić wystawnego życia, a nadmiar pieniędzy oddawać ubogim. Dziś powtarzają to radykalni ekolodzy. W Biblii znajdujemy pochwałę zwierząt i roślin, troskę o ich dobro. Jan Paweł II mówił o własnym celu roślin i zwierząt, niezależnym od służby człowiekowi. Podobnie mówi wielu ekologów. Istnieją więc punkty styczne między chrześcijańską doktryną i założeniami ruchów ekologicznych. Różnice między nimi dotyczą innego punktu wyjścia. Chrześcijanie podkreślają prymat człowieka w świecie i antropocentryzm w filozofii przyrody, zwolennicy ruchów ekologicznych, szczególnie radykalnych, akcentują biocentryzm i równość gatunkową. Różnice te jednak zmniejszają się przez ograniczenie postaw radykalnych, co uwidacznia się w określeniach: antropocentryzm umiarkowany albo biocentryzm umiarkowany… To samoograniczanie się i umiar przedstawicieli różnych filozofii umożliwia wspólne działania na rzecz ochrony środowiska.

W chrześcijaństwie i w całej historii Kościoła bardzo ważne jest przeświadczenie o końcu świata, o tym, że ludzkość nieuchronnie dochodzi do jakiegoś punktu omega. W związku z kryzysem ekologicznym zaczęto analizować stan świata, pojawiło się widmo samozagłady, powstał raport o granicach wzrostu. Czyż nie jest to inne sformułowanie zapowiedzi o końcu świata? Polityka ekologiczna i cały ruch ekologiczny domagają się innej niż obecnie dominująca definicji sukcesu człowieka na Ziemi. Domagają się – podobnie jak chrześcijaństwo – tego, by sukcesem było nie „mieć i konsumować”, lecz by ten sukces miał charakter bardziej jakościowy i duchowy. W ruchu ekologicznym można zatem dostrzec zjawiska, które mogłyby korespondować z ewangelizacją!

Jan Paweł II pisał w encyklice Centesimus annus o zintegrowanej ekologii, o tym, że nie wolno patrzeć na świat jako całkowicie pozostawiony w rękach człowieka, bo Bóg ma wobec niego własne zamiary (nr 37–38). Ekologia zintegrowana to ekologia uniwersalna, szukająca dobra człowieka i pozostałych gatunków, uwzględniająca biologię i świat ducha, chcąca przywrócić równowagę w środowisku przyrodniczym, ale także we współczesnej kulturze. Jan Paweł II znakomicie uchwycił istotę problemu: poprawny stosunek człowieka do przyrody będzie możliwy wtedy, gdy chronione będzie równolegle duchowe i moralne środowisko człowieka, które warunkuje jego rozwój indywidualny i społeczny. Trzeba zatem podkreślać równocześ­nie konieczność ochrony środowiska duchowego człowieka i środowiska przyrodniczego. Tę postawę akcentującą równoczesną ochronę duchowego i przyrodniczego środowiska człowieka nazywa się niekiedy ekologią zintegrowaną.

Przykładem ekologii zintegrowanej są poglądy profesora Włodzimierza Fijałkowskiego. Ten wybitny polski lekarz i pisarz, autor książki Rodzicielstwo w zgodzie z naturą. Ekologiczne spojrzenie na płciowość, określenie „ekologiczny” odniósł do sfery życia seksualnego^[2]. Książkę tę profesor Fijałkowski uważał za jedną z najważniejszych swoich publikacji, a na zarzuty o nadmiernie metaforyczne użycie słowa „ekologiczny” odpowiadał, że termin „środowisko” odnosi się do wszystkich sfer życia człowieka: fizycznej, psychicznej i duchowej, zatem również seksualnej. Tymczasem ta sfera została tak zanieczyszczona błędnymi wyobrażeniami i poglądami, że konieczna jest oczyszczalnia „ekologiczna” do jej uporządkowania oraz przywrócenia podstawowych wartości i znaczeń^[3]. Przytoczony przykład jest znakomitą ilustracją narastającej tendencji, aby określenia „ekologia” i „ekologiczny” rozciągać na wszystkie sfery życia ludzkiego, które domagają się ochrony i rekultywacji.

W systemie państwa demokratycznego warunkiem koniecznym wszelkich zmian jest zgoda wyborców. Zgoda ta jest tym ważniejsza w sytuacji, gdy proponowane zmiany mają prowadzić do rezygnacji z niektórych dotychczasowych przyzwyczajeń. Dlatego edukacja ekologiczna ukazująca związek między polityką proekologiczną a wysoką jakością życia będzie coraz bardziej zyskiwała na znaczeniu.

Ważnym tematem edukacji ekologicznej jest problematyka biotechnologii, szczególnie modyfikacje genetyczne roślin i zwierząt oraz ich wpływ na środowisko naturalne i zdrowie człowieka. Modyfikowanie genetyczne roślin i zwierząt jest w coraz większym zakresie praktykowane w gospodarce rolnej. Takie działania mogą negatywnie wpływać na stan środowiska i zdrowie człowieka, dlatego powinny być uregulowane prawnie. Tymczasem USA nie są zainteresowane wprowadzaniem takich regulacji w skali globalnej ze względu na konkurencyjność ich rolnictwa, natomiast wysiłki Unii Europejskiej nie zawsze są wystarczające. W tej sytuacji konieczna jest informacja dostarczana konsumentom, aby mogli dokonywać właściwych wyborów i chroniąc własne zdrowie, oddziaływali równocześnie na producentów i politykę państwa.

Kryzys ekologiczny stał się dziś najważniejszym wyzwaniem dla współczesnych i przyszłych pokoleń, a zachowanie naturalnego środowiska jako koniecznego warunku życia, zdrowia i rozwoju gatunku ludzkiego jest wielkim zadaniem dla wszystkich świadomych i odpowiedzialnych ludzi. Zadanie to będzie możliwe do zrealizowania tylko za cenę szeroko zakrojonej współpracy rządów i obywateli, członków różnych środowisk i opcji światopoglądowych. U podstaw tej współpracy leży kształtowanie świadomości proekologicznej, która pociągnie za sobą kształtowanie proekologicznych postaw i zachowań. Książka oddawana do rąk czytelników, będąca owocem wieloletniej pracy autora w Centrum Ekologii Człowieka i Bioetyki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, stanowi przyczynek do tych koniecznych poszukiwań nowej mentalności i nowego stylu życia, którego wymagają od nas współczesne czasy. Szukanie nowego stylu życia, bardziej sprzyjającego ochronie środowiska naturalnego i ludzkiego, nie powinno wynikać jedynie z obawy przed negatywnymi konsekwencjami jego degradacji, ale także mieć na uwadze tworzenie nowej solidarności międzyludzkiej i nowej nadziei na harmonijny i pełny rozwój.

Spis treści

Wprowadzenie

1. Pochodzenie świata od Boga

1.1. Bóg objawia się w stworzeniu

1.2. Stwórczy Duch Boga

1.3. Chrystocentryczny charakter stworzenia

2. Antropocentryczna koncepcja świata

2.1. Jedność człowieka z całym stworzeniem

2.2. Szczególne miejsce człowieka w stworzeniu

2.3. Relacje między człowiekiem a zwierzętami

2.4. Stosunek Jezusa do przyrody

3. Ekologiczne znaczenie biblijnych wypowiedzi o stworzeniu

3.1. Samoistna wartość stworzenia

3.2. Człowiek – istota stworzona wśród stworzeń

3.3. Względny antropocentryzm świata

1. Konieczność skoordynowanych działań

2. Przyczyny kryzysu ekologicznego

3. Kryzys ekologiczny jako kryzys moralny

4. Zintegrowana ochrona środowiska

5. Wspólna odpowiedzialność

6. Ekologia Jana Pawła II a koncepcja zrównoważonego rozwoju

1. Etyka biocentryczna

1.1. Etyka szacunku wobec życia

1.2. Indywidualistyczna etyka Paula Taylora

2. Etyka praw zwierząt

2.1. Prawo zwierząt do wolności według Henry’ego Salta

2.2. Peter Singer jako przeciwnik szowinizmu gatunkowego

2.3. Etyka podmiotów życia i prawo do niekrzywdzenia

3. Antropocentryczna etyka środowiskowa

3.1. Zasada personalistyczna – godność i dobro człowieka

Dodatek. Powszechna deklaracja praw zwierząt

1. Od apoteozy techniki do zmiany normatywnej

2. Czy technika może być przedmiotem etyki?

3. Kryteria etycznej oceny techniki

3.1. Utylitarystyczne kryterium wartościowania techniki

3.2. Zasada odpowiedzialności

3.3. Zasada odpowiedzialności a personalistyczne kryterium wartościowania techniki

4. Udział w odpowiedzialności za skutki działań technicznych

1. Biotechnologia, inżynieria genetyczna, manipulacja genetyczna

2. Modyfikacja genetyczna roślin i zwierząt

3. Kontrowersje wokół organizmów genetycznie zmodyfikowanych

4. Wątpliwości wobec żywności modyfikowanej genetycznie

5. Etyka i teologia wobec GMO

6. Prawna ochrona bezpieczeństwa człowieka i środowiska wobec GMO

1. Kohabitacja jako alternatywny model rodziny w postmodernistycznym społeczeństwie

2. Czynniki wpływające na przemiany dotychczasowego modelu małżeństwa i rodziny

3. Jednostkowe i społeczne skutki indywidualizacji życia

4. Ekologia rodziny w dobie indywidualizacji życia

1. Podstawowe założenia wychowawcze

2. Wychowanie ekologiczne a wychowanie moralne

2.1. Uwarunkowania dojrzałej moralności

2.2. Trudności zdefiniowania moralności

2.3. Konieczność moralności obiektywnej

3. Aksjologiczne podstawy norm w zakresie ochrony środowiska

3.1. Koncepcja antropocentryczna ochrony środowiska naturalnego

3.2. Koncepcja antyantropocentryczna

3.3. Koncepcje antropocentryzmu umiarkowanego

4. Konieczność rewizji podstawowych założeń

4.1. Zmiana modelu rozwoju

4.2. Wartość dobra wspólnego

5. Konieczność ochrony środowiska ludzkiego

6. Od ochrony środowiska naturalnego do ekologii zintegrowanej

7. Prawo człowieka do środowiska

Wojciech Bołoz CSsR

Wydawnictwo Homo Dei

Kraków 2010