Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii

Historia jest dziełem nas samych. Twórcami zmian społecznych, a zatem historii są pokolenia, a w szczególności zawsze najbardziej dynamiczne pokolenie ludzi młodych: ich swoista mentalność, aksjologia, postawy, aspiracje, "odruchy serca".

To jaka będzie Polska XXI wieku zależy w ogromnej mierze od pokolenia dzisiejszej młodzieży, pokolenia, które nie zna z bezpośredniego doświadczenia ani wojny, ani głodu, ani zniewolenia i dla którego swobody obywatelskie, względny dostatek, możliwości konsumpcyjne, oferty rekreacyjne czy rozrywkowe są czymś oczywistym i należnym.

Dla tego pokolenia czasy PRL to egzotyczna historia. Mało o niej wiedzą, mało ich ona interesuje. Z pewnym zdziwieniem dostrzegają u swoich rodziców czy dziadków relikty "homo sovieticus": fobie, nieporadności i niekompetencje trudne do pojęcia w nowym wspaniałym świecie. Czy jednak mogą w pełni zrozumieć gdzie są i dokąd idą, bez refleksji na temat tego skąd przyszli? Czy bez takiej zakorzenionej w historii tożsamości mogą być samo-świadomymi twórcami swojego losu?

Książka Profesor Hanny Świdy Ziemby wyróżniana dzisiaj Nagrodą im. Długosza to lektura obowiązkowa dla pokolenia dzisiejszej młodzieży. Jest to wnikliwa analiza kilku pokoleń jej poprzedników od czasu II Wojny Światowej, żyjących w społeczeństwie zniszczonym po wojnie, nie do końca własnym bo zniewolonym przez obce imperium, pokoleń, których wewnętrzna ewolucja doprowadziła do powolnej agonii a wreszcie rozbicia totalitaryzmu i otwarcia następcom przestrzeni wolności i dobrobytu. Bardzo liczę, że trafi do młodych obywateli, którzy odkryją dzięki niej swoje własne korzenie, skomplikowane, nieraz dramatyczne a zawsze ambiwalentne dziedzictwo czasów swoich rodziców czy dziadków. Niech dzisiejsza młodzież zobaczy jak bardzo to, co dla niej oczywiste, oczywistym tak długo nie było. I niech ta historyczna perspektywa uświadomi im w jak szczęśliwym momencie dochodzą do dorosłości, jak niezwykłe szanse przed nimi stoją i jak w poczuciu odpowiedzialności przed pokoleniami wcześniejszymi nie wolno im tych szans roztrwonić czy zmarnować.

Ale to jest książka o młodzieży skierowana nie tylko do młodzieży. Polecam więc gorąco książkę nie tylko tym, którzy urodzili się już w nowych czasach, ale także tym, którzy żyli w czasach tamtych. Retrospektywna refleksja pozwala odkryć niuanse własnego losu, odnaleźć się i lepiej przejrzeć w tym kryształowym zwierciadle dostarczonym przez autorkę.

Polityka historyczna odzyskuje w książce Hanny Świdy-Ziemby swój godny wymiar. To właśnie taka relacja o przeszłości, o czasach PRL - badawczo ugruntowana, wsparta własnym, uczestniczącym doświadczeniem, wyważona, przeniknięta empatią i zrozumieniem dla postaw czy zachowań dalekich nieraz od moralnych wzorców, ukazująca rzetelnie cały ich złożony kontekst i zrodzone w nim ludzkie dylematy, a zarazem jednoznacznie krytyczna wobec zła - tylko taka relacja może być źródłem dumy z przezwyciężenia przeszłości, poczucia tożsamości narodowej i siły do budowania przyszłości. Tom ten ma wszelkie szanse aby stać się tematem szerszej debaty publicznej i przyczynić do rzetelnego kształtowania świadomości społecznej na temat tego okresu naszej narodowej historii, który jest ciągle tak istotny dla pokoleń żyjących dzisiaj i jak sądzę pozostanie jeszcze długo istotnym dla pokoleń przyszłych.

Historia pokoleń musi być pisana w szczególny sposób, bowiem sam temat narzuca już konieczność ciągłego przeplatania dwóch poziomów narracji: makro-poziomu dziejów i mikro-poziomu biografii, albo inaczej poziomu historycznej sceny i poziomu działających na tej scenie aktorów. Najbardziej fascynującym tematem przy takim ujęciu jest zderzanie się, czy przecinanie obu poziomów. I stąd w pełni zasadna jest strategia autorki, która niemal pół książki poświęca typowo historiograficznej rekonstrukcji dziejów PRL, ich kolejnych etapów czy zakrętów, aby dopiero w tej ramie kontekstowej umieścić przekonania, wartości, postawy, nastroje kolejnych pokoleń. I subtelnie pokazać jak dane historyczne warunki kształtują pokolenia, ale zarazem jak dynamika zmian w obrębie pokoleń stwarza szanse przełomów na poziomie dziejowym, tworząc nowe warunki dla pokoleń następnych. Tak jak zdarzyło się to pokoleniu "Solidarności", które zamyka ten pokoleniowy marsz opisany przez autorkę. Historię PRL Hanna Świda-Ziemba pisze inaczej niż zastane w literaturze, wcześniejsze, typowo historiograficzne, monotonne narracje - bowiem pisze ją ze szczególnym "kluczem", w ciągłym odniesieniu do sekwencji pokoleń, tych zbiorowych twórców historii. I dzięki temu to jest historia żywa, fascynująca. A do tego napisana znakomitym, przejrzystym językiem jest to książka do czytania, a nie tylko do mozolnego studiowania.

Książka nie jest jednak tylko narracją historyczną, stanowi także ważny przyczynek do teorii społecznej. Samo pojęcie pokolenia jest istotnie doprecyzowane i wzbogacone. To już nie jest po prostu zbiorowość żyjąca w podobnych czasach, ale rzeczywista wspólnota znaczeń, kodów, skojarzeń, wytwarzająca się dzięki wspólnym, podzielanym i wzajemnie komunikowanym doświadczeniom i przeżyciom, dzięki ich wymienianiu w kontaktach międzyludzkich, przekazach medialnych czy utrwalaniu w dziełach sztuki.. A zupełnie już oryginalnym wkładem autorki jest wskazanie przy pomocy sugestywnych przykładów jak pokolenia ulegają erozji, rozmyciu czy nawet unicestwieniu i jak biologiczne życie tych samych ludzi może toczyć się w obrębie więcej niż jednego pokolenia. Pokolenia - wbrew spotykanym wcześniej ujęciom - okazują się nie być bytem dożywotnim.

Dopiero całe życie znakomitego badacza a zarazem uczestniczącego obywatela dostarcza legitymacji do pisania takich książek. Od czasów studenckich aż po czas emerytalny Hanna Świda-Ziemba bada i obserwuje polską młodzież. Zbiera notatki z własnych spostrzeżeń, rozmów, wywiadów, projektuje i przeprowadza własne badania empiryczne, czyta opracowania wykonane przez innych, pamiętniki i inne "dokumenty osobiste" - i w oparciu o ten ogromny materiał dokonuje syntezy budując panoramę pokoleń polskiej młodzieży w okresie ponad pół wieku.

Nagradzana dzisiaj książka obejmuje 31 lat, ale to cięcie chronologiczne jest oczywiście umowne i autorka umieszcza ten okres w ramach czasów wcześniejszych, opisanych w książce "Urwany lot. Pokolenie inteligenckiej młodzieży powojennej" (2003) i czasów późniejszych, które analizuje w książce "Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych" (1993). W ten sposób dopełnia tryptyk, swoistą summę pracowitej i owocnej naukowej twórczości wiążącej kompetencje socjologa, psychologa społecznego i historyka.

Dziękujemy Pani Profesor za ten dar myśli autentycznej i wybitnej.

Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii - Hanna Świda-Ziemba, Kraków 2010: Wydawnictwo Literackie