Turki - czyli niezwykła tradycja wielkanocna

"Turki" to nazwa regionalna straży pełniących wartę przy grobie Chrystusa w okresie od Wielkiego Piątku do Wielkanocy. Występują one pod tą nazwą na terenie Polski południowo-wschodniej, a zwłaszcza w miejscowościach: Grodzisko i okolice, Gniewczyna, Świętoniowa, Jagiełła, Pruchnik, Radomyśl n/Sanem, Majdan Zbydniowski, Dzikowiec, Jelna i inne.

Legenda wiąże nazwę i historię obrzędu z odsieczą wiedeńską Jana III Sobieskiego. Wracający z wojny żołnierze mieli wg tradycji przybyć do swoich miejscowości w zdobycznych, tureckich strojach właśnie w okresie Wielkiej Nocy i zaciągnąć wartę przy grobie Chrystusa w podziękowaniu za ocalenie.

Inaczej jednak sądzą etnografowie, m.in. dr Jan Grad. W opracowaniu "Z wielkanocnych tradycji Grodziska" wiąże on pochodzenie obrzędu "Turków" z czasami średniowiecznymi, kiedy to na terenach w/w pełnili misję Bożogrobowcy - zakon sprowadzony z Jerozolimy.

Obrzęd w poszczególnych miejscowościach wygląda podobnie. W Wielki Piątek Turki zaciągają wartę przy grobie i zmieniając wartowników pełnią ją do Rezurekcji. Do Wielkiej Niedzieli stroje ich są ubogie, jakby "żałobne". Natomiast w Wielką Niedzielę przywdziewają kolorowe czapki przyozdobione kwiatami lub piórami. Bluzy i spodnie przyozdabiają kolorowymi sznurami, pomponami i szarfami. Posiadają również broń, którą stanowią: karabiny, szable, piki. Urządzają parady przed kościołami z udziałem miejscowych orkiestr prezentując swoiste musztry. W niektórych miejscowościach (np. w Grodzisku) w Niedzielę i Poniedziałek Wielkanocny Turki "chodzą" po wsi w odwiedziny do wszystkich gospodarzy.

Ubiory niszczejące z czasem przez lata uzupełniono nowymi, też w stylu przypominającymi pierwotne zdobyte na pobitych Turkach. Należy choćby w skrócie przytoczyć skład funkcjonalny straży tureckiej w Radomyślu nad Sanem obowiązujący do chwili obecnej. Dowodzi nią "BASZA" mając do pomocy czterech "figlowych", czyli adiutantów. W skład oddziału liczącego przeważnie 27 osób wchodzą także doktorzy tańczący, oficer, chorąży, dwóch podchorążych i szeregowi żołnierze.

Pewne podobieństwo kostiumologiczne i strukturalne zachodzi w oddziale Turków z Woli Rzeczyckiej. Basza ma na sobie okazałą kapę i dużo orientalnych przyozdobień. Duże zróżnicowanie jest w nakryciach głowy, gdyż basza i koguci noszą wysokie, ukwiecone czapki, kadra oficerska rogatywki, zwiadowcy furażerki, a żołnierze czaka. W oddziale są także doktorzy, adiutanci oraz chorążowie.

Analizując bardziej szczegółowe niezwykle fantazyjne stroje "Turków" w naszym regionie, można się przekonać, iż każdy detal w ich ubraniu i "uzbrojeniu" jest bardzo istotny. Przykładem może być oddział Turków ze Świętoniowej, który rozpoczął tę piękną tradycję wraz z powstaniem tutejszej parafii, a więc w 1921 roku. Noszą oni czarne bluzy i białe spodnie z czerwonymi lampasami, a na głowach czapki tureckie inkrustowane koralami i kolorowymi bukiecikami. Jako jedyna zaś grupa w licznym i barwnym poczcie straży grobowych Podkarpacia mają przytroczone do pasa przy prawym biodrze barwne chusty (zwane przez starsze panie tureckimi). Kolorystyka owych chust nie jest jednak przypadkowa, gdyż odzwierciedlona jest przez to ranga "Turka". Tak więc komendant paraduje z chustą koloru niebieskiego, dwie pierwsze czwórki noszą chusty zielone, dwie drugie koloru żółtego, a pozostali żołnierze bordowe.

W umundurowaniu Turków zachodzą nieznaczne przeobrażenia uświetniające ich wygląd. Finezyjnie i bez konsekwencji często dodawane są naszywki, medale i odznaki wojskowe, strażackie oraz inne zdobniki paramilitarne. Najbardziej okazałe kolorystycznie są jednak mundury Turków Grodziskich.

Pierwsza czwórka w Grodzisku Górnym jako reprezentacyjna całego oddziału nosi stalowoszare bluzy i czarne spodnie z lampasami przy boku. Bluzy są typu policyjnego, kołnierze i mankiety obszyte zielonym suknem ozdobionym białymi aplikacjami.

Tylna, dolna część bluzy przyozdobiona jest również suknem koloru zielono-czerwonego z aplikacjami. Na ramionach widnieją sukniane obszycia pagonów ozdobione różnobarwnymi frędzlami. Przez mundur przewieszone są ozdobne kolorowe sznury, które biegnąc na ramionach pod pagonami krzyżują się z tyłu na plecach i z przodu na brzuchu. Tuż pod kołnierzem biegnie przyczepiony przy pagonach ozdobny gruby sznur przystrojony różnokolorowymi koczotami. Ukośnie przez lewe ramię przerzucona jest szeroka biało-niebieska szarfa spięta przy prawym boku. Bluzy przepasane są skórzanym pasem wojskowym. Spodnie czarne z boku obszyte biało-czerwonymi lampasami. Całości stroju dopełniają czarne sznurowane półbuty i biała koszula z ciemnym krawatem.

Pozostali młodzieńcy noszą zielone bluzy, które różnią się od mundurów pierwszej czwórki obszyciami wokół rękawów i kołnierza (kolor czerwony).

Nakrycie głowy stanowią czapki wykonane z grubej tektury na wzór żołnierskich z czasów Księstwa Warszawskiego z autentycznym wzorem metalowego orła z tamtych czasów. Turki z Grodziska Górnego noszą czapki dwukolorowe czarno-czerwone z przypiętym z lewej strony okazałym bukietem śnieżnobiałych papierowych konwalijek przybranych paprotką i włosami anielskimi. Z tyłu wokół czapki biegnie biały grubo pleciony sznur, z jednej strony zakończony koczotem, zaś z drugiej spod orzełka wychodzi czarny warkocz upleciony z włosienia końskiego. Wszyscy chodzący za Turków chłopcy noszą białe rękawiczki i drewniane atrapy karabinów.

Jeśli chodzi o strój "starszych" z Grodziska Dolnego i Górnego to przedstawia się on następująco: obydwaj noszą bluzy i spodnie koloru zielonego typu wojskowego, przyozdobione jak wspomniane powyżej; szarfa i lampasy są koloru żółto-niebieskiego; posługują się oryginalnymi szablami. Zasadnicze różnice to: obszycia mundurów dla Górnego są zielono-żółte, czapka zielono-czerwona, a dla Dolnego obszycia czerwono-żółte, zaś czapka srebrna ze złotymi wykończeniami.

Natomiast ubiory pierwszej czwórki Turków w Grodzisku Dolnym są niemalże identyczne jak pozostałych, różnią się tylko kolorem spodni, które są zielone. Sukniane wykończenia kołnierzy, mankietów są czerwone, zaś tyłu marynarki - zielono-czerwone. Elementy te ozdobione są białymi aplikacjami krawieckimi.

Dodatkowe ozdoby: sznury i koczoty jak w Grodzisku Górnym. Wstążki biegnące przez piersi są koloru biało-czerwonego. Lampasy przy spodniach są tych samych kolorów co wstążki. Turki noszą do tego pas wojskowy z "galicyjką". Dodatkową cechą charakterystyczną dla Grodziska Dolnego są przypięte na piersiach po lewej stronie bukieciki konwalijek z białą wstążką.

Wszyscy bez wyjątku noszą białe rękawiczki i broń - szable oryginalne bądź atrapy.

W roku bieżącym mija 20 lat od chwili, kiedy po raz pierwszy w Grodzisku Dolnym byliśmy świadkami i uczestnikami I Podkarpackiej Parady Straży Wielkanocnych. Pięć lat temu dla zachowania, utrwalenia i wpisania na stałe w świadomość i rzeczywistość grodziską niezniszczalnych i trwałych wzorców tradycji wielkanocnych, czyli wizerunku Turka jako najbardziej znanej i charakterystycznej dla tego terenu postaci podczas XV Parady został odsłonięty symboliczny pomnik Turka dedykowany wszystkim tym, którzy byli i pozostaną wierni obyczajowej tradycji.

Obrzęd "Turków" jest jednym z ostatnich żywych elementów obrzędowości wielkanocnych południowo-wschodniej Polski, który na nowo odrodził się w Grodzisku Dolnym i wart jest kontynuacji dla podtrzymania unikalnych reliktów naszej narodowej kultury. Nie słabnie też zainteresowanie nią społeczności lokalnych, dla których Parada jest prezentacją ich specyficznej tradycji ludowej stanowiącej o ich odrębności.

W roku bieżącym, 15 kwietnia na stadionie w Grodzisku Górnym odbędzie się XX jubileuszowa Parada Straży Wielkanocnych na którą serdecznie zapraszamy.

Materiały i zdjęcia z Parady będą również dostępne na stronie internetowej www.grodziskodolne.pl