70 lat temu powstał Instytut Literacki

70 lat temu - 11 lutego 1946 roku - powołano do życia Instytut Literacki, najważniejsze polskie wydawnictwo emigracyjne, gdzie ukazywały się najważniejsze tytuły polskiej literatury powojennej, krajowej i emigracyjnej, a także miesięcznik "Kultura".

11 lutego 1946 r. w Rzymie przy 2. Korpusie Polskim powołano do życia Instytut Literacki. Dzięki pożyczce z funduszów 2. Korpusu IL kupił drukarnię, a wydawnictwo zarejestrowano jako Casa Editrice Lettere. Celem instytucji miało być prowadzenie działalności wydawniczej oraz gromadzenie i popularyzacja dorobku piśmiennictwa polskiego. Początkowo Instytut Literacki miał charakter instytucji wojskowej - formalnie został powołany rozkazem generała Kazimierza Wiśniowskiego, szefa sztabu 2. Korpusu. 4 października 1946 r. generał Władysław Anders mianował Jerzego Giedroyca kierownikiem Instytutu.

W pierwszym okresie (1946-1947) główna siedziba Instytutu znajdowała się w Rzymie, do którego Jerzy Giedroyc sprowadził swoich najbliższych współpracowników: Józefa Czapskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zofię i Zygmunta Hertzów. Instytut Literacki potrzebował trybuny, na łamach której można by wypowiadać się na aktualne tematy, ogłaszać zapowiedzi wydawnicze, promować emigracyjnych twórców, dlatego powstała "Kultura", której pierwszy numer ukazał się w czerwcu 1947 roku.

Wobec niepomyślnego dla Polski zakończenia wojny Giedroyc postanowił rozpocząć na emigracji długofalową działalność kulturalną i polityczną, obliczoną nie na cele doraźne, lecz na trwałe kształtowanie postaw Polaków w kraju i na emigracji. Ważną zasadą działania IL była niezależność finansowa i niewiązanie się z żadną z istniejących na emigracji partii politycznych.

Wydawnictwo Giedroyc traktował od początku jako emigracyjną instytucję kulturalną. Obok literatury chciał wydawać dzieła myśli politycznej i społecznej. W szkicu programu wydawniczego z 1946 r. pisał, że "zaznajomienie czytelników z jej dorobkiem i rozwojem [...] wprowadzi ich w proces myślowy, który doprowadzić musi w konsekwencji do urządzenia życia polskiego na zasadach równouprawnienia politycznego, sprawiedliwości społecznej i poszanowania praw i godności człowieka. Idą czasy, gdy książki, jakich w tym dziale dostarczy czytelnikowi Instytut Literacki, znać będzie musiał nie tylko każdy działacz polityczny i społeczny, ale każdy współczesny kulturalny Polak".

Jedne z pierwszych tomów Instytutu Literackiego to wznowienie "Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" Adama Mickiewicza, "Dziennik podróży do Austrii i Niemiec" Jerzego Stempowskiego, "Portret Kanta i trzy essaye o wojnie" Bolesława Micińskiego, antologia noweli wojennej "W oczach pisarzy". Ukazywały się też wznowienia utworów Sienkiewicza, Reymonta, Sieroszewskiego, Struga, Kadena-Bandrowskiego. Książki rzymskie mają już charakterystyczną okładkę IL, zaprojektowaną przez Stanisława Gliwę.

Demobilizacja 2. Korpusu Polskiego, rosnąca konkurencja drukarń włoskich, oddalenie Rzymu od głównych skupisk emigracji skłoniły Giedroycia do sprzedaży drukarni i przeniesienia IL w lipcu 1947 r. do Paryża. Zaciągnięte pożyczki zostały w całości spłacone i Instytut uniezależnił się od wojska finansowo, a po demobilizacji wiosną 1948 r. również organizacyjnie. We Francji IL znalazł siedzibę w Maisons-Laffitte pod Paryżem. W owym czasie ustabilizował się skład redakcji - oprócz Giedroycia tworzyli go: Zofia Hertz, Zygmunt Hertz i Józef Czapski. W 1952 r. do zespołu dołączył Henryk Giedroyc. Kapitał obrotowy, jakim dysponował IL po sprzedaży drukarni w Rzymie i przeprowadzce do Paryża, był niewielki i pozwalał tylko na wydawanie "Kultury", która została przekształcona w miesięcznik.

Rosnąca stale liczba prenumeratorów uczyniła w ciągu kilku lat pismo dochodowym. Zyski pozwoliły wznowić w 1953 r. wydawanie książek. Pierwszym tomem Biblioteki "Kultury" była książka Witolda Gombrowicza zawierająca "Trans-Atlantyk" i "Ślub". W tym samym roku wyszedł też "Zniewolony umysł" Czesława Miłosza. Od tej pory obaj pisarze wydawali w IL wszystkie swoje utwory. Obok pisarzy o ustalonej już pozycji Giedroyc wydawał debiutantów jak Marian Pankowski, Leo Lipski, Andrzej Chciuk. Równocześnie z literaturą ukazują się dzieła politologiczne, socjologiczne i filozoficzne takich autorów, jak: James Burnham, Raymond Aron, Jeanne Hersch, Aleksander Hertz, Simone Weil, Albert Camus. Przez ponad pół wieku istnienia wydawnictwa ukazało się 637 numerów "Kultury", 511 tomów Biblioteki "Kultury" oraz 132 numery "Zeszytów Historycznych".

Rozpowszechnianie wydawnictw IL w PRL było zakazane, toteż przystosowywano je do przewozu przez granicę: np. "1984" George'a Orwella wyszedł pod okładką z reprodukcją sowieckiego plakatu, "Zdobycie władzy Miłosza" - jako "Wyzwolenie" Zygmunta Kornagi wydane przez Stowarzyszenie Budowniczych Polski Ludowej im. Wandy Wasilewskiej. Ważniejsze teksty z "Kultury" i "Zeszytów Historycznych" ukazują się również w postaci nadbitek (ok. 100 tytułów) wysyłanych do kraju w liczbie kilkuset egzemplarzy miesięcznie na adresy wybranych osób.

W 1954 r. IL musiał opuścić wynajmowany do tej pory dom. Dzięki pomocy przyjaciół i zbiórce wśród czytelników możliwy był zakup własnej siedziby przy 91, av. de Poissy w Maisons-Laffitte. Dzięki ofiarności czytelników dom został w ciągu dwóch lat spłacony. W siedzibie IL znajdowali schronienie i gościnę pisarze z kraju (Miłosz, Hłasko, Stawar), tu wydawali swoje pierwsze na emigracji książki m.in. Henryk Grynberg, Leszek Kołakowski, Włodzimierz Odojewski, Leopold Tyrmand.

W latach siedemdziesiątych w IL pojawiły się pierwsze wydania książek pisarzy mieszkających w kraju. Szlak utorował Stefan Kisielewski, który w 1967 r. pod pseudonimem Tomasz Staliński rozpoczął u Giedroycia publikację swoich powieści. W rok później Jerzy Andrzejewski pod własnym nazwiskiem ogłosił "Apelację", następnie ukazały się m.in. książki: Kazimierza Orłosia, Wiktora Woroszylskiego, Kazimierza Brandysa, Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Adama Michnika, Jacka Kuronia, Janusza Szpotańskiego.

Wydawnictwa IL były najważniejszym i najbogatszym źródłem wznowień i przedruków dla niezależnej prasy i wydawnictw. Bibliografia przedruków krajowych obejmująca lata 1977-90 liczy 1073 pozycje. IL przekazywał z funduszy własnych i składek znaczne sumy na podziemną działalność wydawniczą, Giedroyc wysłał do kraju również kilkadziesiąt tysięcy wydanych na Zachodzie książek i czasopism oraz sprzęt poligraficzny.

Jerzy Giedroyc zmarł na zawał serca w nocy z 14 na 15 września 2000 r. Po jego śmierci "Kultura" przestała się ukazywać. Kierownictwo IK objęła Zofia Hertz, w latach 2003-2010 kierownikiem wydawnictwa był Henryk Giedroyc, jego następcą został Wojciech Sikora. Spuścizną "Kultury" i Instytutu Literackiego od 1995 roku zajmuje się Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu z siedzibą w Warszawie.

W ostatnich miesiącach ukończona została inwentaryzacja zbiorów archiwum Instytutu Literackiego "Kultura", przechowywanych w Maisons-Laffitte. Spis liczy ponad 60 tys. pozycji. Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu od lipca 2009 r. znajduje się na liście Pamięci Świata UNESCO. W jego zasobach znajdują się m.in. wszystkie numery "Kultury" i "Zeszytów Historycznych", rękopisy książek wydawanych przez Instytut, licząca ponad 150 tys. listów korespondencja Jerzego Giedroycia, 8 tys. fotografii, nagrania dźwiękowe i filmowe.