Mnemotechniki, czyli jak i dlaczego warto ćwiczyć pamięć

Mnemotechniki (inaczej mnemonika) to różne techniki zapamiętywania, przechowywania i przypominania informacji. Pozwalają one na zwiększenie zakresu i trwałości pamięci.

Istnieje wiele metod, które opierają się na różnych pomysłach wykorzystania możliwości umysłu. Do najbardziej popularnych mnemotechnik należą: mapy myśli, haki pamięciowe, grupowanie poprzez skojarzenia (tzw. łańcuchowa metoda skojarzeń), angażowanie różnych zmysłów, tworzenie akronimów czy wierszyków, a także gry słowne.

Mnemotechniki są uniwersalne, przydatne zarówno w nauce przedmiotów ścisłych, jak i humanistycznych. W Polsce zwykle takie metody są kojarzone z kursami dla biznesmenów, a nie z wychowaniem i kształceniem w szkołach podstawowych czy średnich. W USA techniki te zyskały na popularności już w latach 70. XX wieku i od tamtej pory stanowią ważny element edukacji.

Mapy myśli czyli jak zapamiętywać

Technika zapamiętywania wielu faktów, dat i pojęć zwana mapami myśli jest bardzo prosta, a jednocześnie niezwykle skuteczna. Jej twórcami są Tony i Barry Buzan. Istotą tej metody jest tworzenie powiązań pomiędzy słowami, pojęciami, obrazami, a nawet kolorami. Budowane relacje między poszczególnymi elementami tworzą strukturę, która przypomina budowę neuronu. Umysł ludzi złożony jest z ogromnej ilości neuronów, każdy z nich łączy się z innymi neuronami nie na zasadzie linearnym (czyli jeden łączy się z drugim, ten z kolejnym), ale jako sieci. Dzięki temu przepływ informacji przebiega znacznie szybciej* i może być jednocześnie prowadzony w różnych kierunkach.

Na takiej samej zasadzie działają mapy myśli, które organizują różne informacje na zasadzie sieci. Taka struktura pozwala łatwiej zapamiętywać i kojarzyć fakty, sprawia, że nauka może być o wiele łatwiejsza, a przy tym daje więcej przyjemności dzieciom podczas samego procesu uczenia się.

Metoda ta sprzyja kreatywnemu myśleniu, pobudza umysł do twórczego patrzenia na różne zjawiska i problemy. Jednocześnie rozwija umiejętność kojarzenia faktów i szybkiego selekcjonowania informacji.

Jak tworzyć mapę myśli?

Na początek należy narysować na środku kartki (lub na środku tablicy) obrazek składający się z minimum 3 kolorów, który jest związany z danym tematem. Potem należy wypisać dookoła ważne słowa, oznaczając je mocnym kolorem lub pogrubionym pismem. Wszystkie te słowa powinny być połączone ze środkiem linią. Do każdego słowa dorysowuje się tylko jedną linię.

Następnie trzeba dopisywać inne słowa, pojęcia, obrazki, które kojarzą się z tymi ważnymi słowami. Mapa powinna powstawać w sposób promienisty, czyli linie powinny rozchodzić się tak jak gałęzie. Mogą być nawet absurdalne i abstrakcyjne, dzięki temu łatwiej będzie zapamiętać. Warto pisać różnymi wielkościami i stylami liter, używać różnych kolorów. Ta różnorodność powoduje, że tworzy się więcej skojarzeń, połączeń, które ułatwiają zapamiętywanie i kojarzenie.

Pierwsza mapa myśli prawdopodobnie będzie powstawać dosyć długo, zanim dzieci nauczą się myślenia w ten sposób. Mapę myśli można budować wspólnie na tablicy. Dzieci mogą samodzielnie proponować pewne słowa, wyrażenia, obrazy. Warto też zachęcać je, by same opracowały swoje mapy myśli. Na początku mogą być niezbyt rozbudowane, z czasem uczniowie sami odkryją, że bez trudu mogą je powiększać.

Mapy myśli w nauce historii

Można powiedzieć, że przedmiot historia jest rozległą, dwuczęściową przestrzenią. Pierwsza dotyczy konieczności zapamiętania faktów, dat, nazwisk, nazw miejscowości, druga zaś opiera się na zrozumieniu procesów, przyczyn i skutków, relacji pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami. Dlatego też przedmiot ten wymaga od uczniów czegoś więcej niż biernego zapamiętania materiału. Bez logicznego myślenia i umiejętności analizowania wiedza przekazywana przez nauczyciela stanie się terenem „martwych faktów”. Dziecko będzie w stanie przywołać określone daty, poszczególne wydarzenia, ale nie będzie w stanie opowiedzieć, dlaczego zaszły pewne zjawiska i w jaki sposób na siebie oddziaływają.

Mapy myśli są dobrym sposobem, które może wspomóc klasyczne formy przekazywania wiedzy historycznej. Można zacząć od napisania w głównej części tablicy jednego wydarzenia, np. Rewolucja Francuska. Następnie tworzy się najważniejsze punkty, które dotyczą tego wydarzenia, jak feudalizm, pieniądze, prawa człowieka, walka, nauka i kultura. Potem każde poszczególne punkty powinny następnie rozwijać kolejne połączenia, np. feudalizm – monarchia absolutna, a potem król Ludwik XVI, obalenie. Każda grupa powinna mieć określone kolory, różniące się wielkościami i stylami pisania. Objaśniając uczniom temat Rewolucji Francuskiej można poruszyć wiele aspektów, pokazując ich wspólne relacje (konkretne daty, nazwiska, wydarzenia, a równocześnie zjawiska, które przyczyniały się bądź wynikały z rewolucji).

Mapy myśli w nauce języków obcych

Nauczanie języków obcych opiera się na nauce nowych słówek oraz struktur gramatycznych, dzięki którym można budować wypowiedzi w innej formie niż ojczysty język. Mapy myśli mogą się okazać przydatne przede wszystkim w zapamiętywaniu dużej liczby wyrazów, wyrażeń, ale również mogą uczyć, jak budować zdania.

W nauce języka mapa myśli może przybrać postać pewnego miasta, gdzie wszystko zostaje zapisane w obcym języku. Nie powinny się tutaj pojawiać słowa polskie, a w przypadku trudniejszych wyrażeń można posłużyć się prostymi rysunkami i symbolami. W centrum może znajdować się dom ucznia, a od niego mogą wychodzić najważniejsze punkty, wokół których będzie się budowało określone słownictwo, np.: szkoła, galeria handlowa, bar/restauracja, kościół, plac zabaw/boisko. Następnie w poszczególnych grupach powstaje sieć powiązań z określonymi wyrażeniami i słownictwem, np. w przypadku szkoły: lekcja, nazwy przedmiotów, nazwy przyborów (długopis, gumka, zeszyt – można je narysować, by umożliwić łatwiejsze zapamiętywanie). Warto kojarzyć słowa i wyrażenia z licznymi cechami, np. zapisując słowo pomarańcza w grupie galeria handlowa, można użyć koloru pomarańczowego, narysować owoc w celu przywoływania określonego zapachu i smaku. Angażowanie różnych zmysłów ułatwia zapamiętywanie.

Zakładkowa metoda zapamiętywania – haki pamięci

Podstawą stosowania zakładkowej metody zapamiętywania (tak jak i innych mnemotechnik) jest aktywne, sprawne posługiwanie się wyobraźnią. Zakładka pamięci to obrazowo zapamiętane słowo, z którym na bazie „żywego skojarzenia”(tworzenia historyjek, porównań) można łączyć nieskończenie wiele informacji. Zakładki przydają się do zapamiętywania kolejności wyrazów, liczb, wzorów matematycznych. Warunkiem skutecznego korzystania z zakładek pamięciowych jest ich zapamiętanie i zrozumienie. Zakładki można tworzyć według własnych preferencji, odpowiadających osobie, która będzie z nich korzystała. Nigdy nie powstaną identyczne zakładki, ponieważ nawet jeżeli dwie osoby przyjmą te same elementy, to w swoim obrazie widzą je zupełnie inaczej. Zakładki mogą być osobiste, obrazkowe, alfabetyczne i liczbowe.

Zakładka osobista

Zakładka osobista to jedna z łatwiejszych zakładek do zapamiętania. Polega na przypisaniu wybranej części ciała jednej z cyfr. Oglądając na ekranie umysłu nasze części ciała zapamiętujemy je od góry do dołu lub odwrotnie, zachowując kolejność, np. 1 – czoło, 2 – uszy, 3 – nos, 4 – usta, 5 – broda, 6 – szyja itd. Istotne jest, aby w czasie zapamiętywania wyobrażać sobie dane części ciała.

Przykład ćwiczenia na wykorzystanie zakładek osobistych:

Korzystając z własnej zakładki osobistej zapamiętaj poniższą listę zakupów: 1 – ręcznik papierowy, 2 – kaszka manna, 3 – marchewka 4 – serek homogenizowany itd.
Zadania polega na tym, aby skojarzyć za pomocą wyobraźni poszczególne przedmioty z listy z zapamiętanymi zakładkami. Skojarzenia mogą być jak najbardziej absurdalne, np. muszę kupić ręcznik papierowy (1), więc np. wyobrażam sobie, że skaleczyłem się w głowę i zrobiłem opatrunek z ręcznika, muszę kupić serek homogenizowany (4) więc wyobrażam sobie, jaki jest smaczny.

Zakładka liczbowa

Zakładka ta jest bardzo podobna do zakładki osobistej, z tym że każdej cyfrze przyporządkowany jest obraz, który przypomina wyglądem jej kształt, a następnie słowo, które podobnie brzmi. Dzięki temu uzyskujemy dwadzieścia zakładek-haków, na których możemy „wieszać” informacje do zapamiętania, np.: 1 – świeca, ołówek, 2 – łabędź, kaczka, 3 – serce, koniczyna, 4 – krzesło, stół, itd.

Oto przykład ćwiczenia na wykorzystanie zakładek liczbowych:

Przyjrzyj się podanym pięciocyfrowym liczbom i spróbuj je zapamiętać, np. 1 – 19848; 2 – 49387; 3 – 78431; 4 – 82541.

Zadanie wymaga użycia wyobraźni, skojarzenia cyfr z poszczególnym zakładkami. W tym ćwiczeniu przydaje się również znajomość zakładek osobistych.

Zakładka alfabetyczna

Metoda polega na tym, że każdej literze przypisujemy słowo, które kształtem jest do niej zbliżone, np. A – armata, B – bałwan, C – cytryna, D – durszlak.

Ta zakładka jest bardzo pomocna do zapamiętania informacji, w której użyte są symbole liczbowe (np. wzory matematyczne, a także słowa obcego pochodzenia).

Przyporządkuj danej literze alfabetu skojarzenie, a następnie je narysuj. Ćwiczenie to utrwali poszczególne znaczenia.

W zapamiętywaniu zakładek doskonale sprawdzają się małe karteczki, na których z jednej strony zapisujemy literę alfabetu lub cyfrę, na drugiej rysujemy jej odpowiednik i staramy się przypomnieć sobie, jakie słowo kryje się za danym znakiem.

Oprócz mapy pamięci i zakładek pamięciowych istnieje wiele innych mnemotechnik, które warto wykorzystać w ćwiczeniu u dzieci i młodzieży technik kreatywnej nauki. Istotne jest dostosowanie odpowiedniej techniki do przedmiotu zajęć i do wiedzy, jaka musi zostać opanowana.

Literatura dostarcza szerokiej wiedzy na temat technik zapamiętywania (m.in. seria Pamięć i Intelekt Marka Szubrawskiego, Super pamięć dla uczących się Harryego Lorayna).

Agnieszka Malińska – Biuro Informatyki Stosowanej FORMAT. Autorka licznych publikacji z dziedziny technik pamięci i kreatywnej edukacji