Skąd bierze się agresja, jak sobie z nią radzić

Zdefiniowanie pojęcia "agresja" nie jest sprawą prostą. Obok tego terminu używa się pojęć "destruktywność", "wrogość", "wojowniczość". Jest to tendencja do czynnego lub werbalnego zachowania skierowanego przeciwko komuś lub czemuś.

Ch. N.Cofer i M. H.Appley kierując się poglądami na genezę agresji wyodrębnili kilka koncepcji:

1. Agresja jako instynkt.
2. Agresja jako reakcja na frustrację.
3. Agresja jako nabyty popęd.
4. Agresja wyuczona przez wzmacnianie (nawyk).

Wielu uczonych postrzega agresję jako instynkt. Freud uważał, że agresja jest jednym z elementów złożonego "instynktu ego". Mechanizmu instynktownego, wywołanego w kierunku środowiska przez czynniki zewnętrzne czyli zachowania relatywnego. Później określił agresję jako "ciemną siłę", która kieruje się przeciw "ja" (instynkt śmierci), nie przeciw otoczeniu. Według tej koncepcji zderzenie jednostki z otoczeniem zachodzi wewnątrz jednostki jako konflikt między destruktywnym Tanatosem, a konstruktywnym Erosem. Agresja kieruje się na zewnątrz i dąży do zniszczenia otoczenia. Zwolennicy tej teorii przyjmują, że agresja powstała w wyniku ewolucji i jest konieczna dla podtrzymania gatunku. Człowiek, gdy zrozumie mechanizm działania może świadomie regulować swój popęd.

Dennis uważa, że agresja powstaje w sposób naturalny i wrodzony w chwili, gdy dziecko napotyka przeszkody w osiągnięciu swego celu. Może ten cel traktować jako nagrodę, która utrwala określony sposób ustępowania. Należąc do pewnych grup społecznych pełni w nich określone role społeczne. Stwarza to pewne trudności. Jeżeli nie jest w stanie spełnić oczekiwań grupy,spotyka je kara. Zachwianiu ulega równowaga procesów psychicznych. Reakcją jest frustracja ze wszystkimi negatywnymi objawami. Według psychologów z uniwersytetu w Yale frustracja powstaje wtedy, kiedy napotykamy trudności w osiągnięciu celu.

Dollard sformułował prawa występowania agresji.

1. Siła pobudzania do agresji zależy od stopnia frustracji.
2. Akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary.
3. Akty agresji mogą być przeniesione.
4. Agresja otwarta szybciej i skuteczniej niż agresja ukryta zmniejsza napięcie frustracyjne.

Również ta koncepcja agresji jest niejednolita. Niektóre podkreślają rolę gniewu, inne rolę konfliktowych oczekiwań dotyczących wzmacniania zachowania agresywnego. Niektórzy zwolennicy tej koncepcji sugerują, że gniew jest wyuczanym popędem. Jeżeli reakcje gniewne zostaną związane z neutralnym poprzednio bodźcem, to bodziec ten będzie inicjować reakcję gniewu. Konsekwencją takiej reakcji bywa często zachowanie agresywne.

J. Dollard i N. R. Miller wskazują, że agresja występuje najsilniej wtedy, kiedy jest najsilniej wyuczoną reakcją na gniew. R. R. Serars uznaje możliwość wytwarzania się nowych popędów w wyniku konfliktu dwóch jednakowo silnych tendencji - oczekiwanie nagrody i kara za określone zachowanie. W ten sposób powstaje popęd zależności i agresja. Nabyte popędy: zależności i agresywności byłyby początkowo wzbudzane przez rodziców. Zachowania zależności i agresywności znajdowałyby wzmocnienie w zadowoleniu jakie daje zmniejszenie napięcia popędowego.

Analizując agresję jako nawyk należy brać po uwagę określenie agresji jako zachowania destruktywnego. A. Buss przyjmuje stanowisko, że agresja to nawyk napastowania. Zaznacza przy tym, że agresywność może charakteryzować całą osobowość człowieka. Siłę agresywności determinują pewne czynniki:

• częstość i intensywność doznanych frustracji i przykrości (czynniki poprzedzające agresję)
• stopień wzmacniania agresywnego czy napastliwego zachowania(niewzmacnianie agresji zmniejsza siłę nawyku)
• falicytacja społeczna
• temperament jednostki

Już utrwalone zachowania agresywne mogą być także zlikwidowane drogą uczenia. Jeżeli zachowanie agresywne pozostanie ignorowane, jednocześnie nagrodzone inne sposoby zachowania, to zachowania nienagradzane będą zanikać. Stosowanie kar może powodować zanikanie, może zahamować zachowanie agresywne, ale może też spowodować wyuczenie się sposobów jej unikania . Najskuteczniejsze byłoby stosowanie kar i nagród jednocześnie. Kara może zahamować zachowanie agresywne, nagroda zaś utrwalić nawyk nieagresywnego zachowania.

Trudno definitywnie stwierdzić, która z tych koncepcji jest jedynie słuszna. Żadna z nich nie przedstawia niepodważalnych dowodów co do słuszności swych założeń.

W wychowaniu należy brać pod uwagę złożone postaci agresji. Każdy człowiek przeżywa rozmaite frustracje, obserwuje różne zachowania, poddany jest świadomym działaniom wychowawczym oraz wpływom różnych grup społecznych.

W każdym przypadku agresji można wyodrębnić kilka czynników:

• czynnik wrodzony
• czynnik aktywnościowy
• czynnik frustracyjny
• czynnik naśladowczy
• czynnik instrumentalny

Wszystkie one są ze sobą ściśle powiązane. Pozwala to przypuszczać, że nie ma agresji w prostej postaci.

U dziecka w okresie niemowlęcym większość reakcji gniewu jest nieukierunkowana. Jest to tylko wyładowanie emocjonalne, które przejawia się płaczem, kopaniem, krzykiem.

W miarę gromadzenia doświadczeń i rozwoju intelektualnego dziecko zrozumie, że wybuch emocjonalny powoduje likwidację frustracji. Wybuchy będą świadome i skierowane przeciwko komuś lub czemuś. Złość jest emocja atakującą i skłania dziecko do agresji.

W fazie negatywizmu dziecko uczy się różnych zachowań agresywnych; tupie nogami, gryzie osoby, niszczy przedmioty. Jeżeli kilkakrotnie takie zachowanie przyniosło pożądany efekt, zaczyna się utrwalać i staje się reakcją na daną sytuację. Forma agresji u dziecka jest uwarunkowana formami przeciw akcji rodziców. Ponieważ większość rodziców nie toleruje agresji otwartej, powstaje ona w postaci symbolicznej: zły humor, dąsanie się, narzekanie. Zdarza się często, szczególnie w wieku przedszkolnym, że agresja przeciwko rodzicom przejawia się w formie niedotrzymywania wyuczonych zabiegów higienicznych. Agresywne wybuchy gniewu towarzyszące postawie negującej mogą spowodować wykorzystanie władzy nad swoim ciałem w agresji przeciwko rodzicom. Częstą postacią odwetu na rodzicach jest strajk głodowy.

Dziecko świadomie odmawia przyjmowania pokarmu w obecności rodziców, wie, że sprawia im przykrość. O wiele groźniejsza jest sytuacja, gdy tendencja agresywna jest nieświadoma. Dziecko rzeczywiście traci apetyt, pogarsza się stan fizyczny. Nie każda postać agresji ma charakter negatywny. Wychowanie nie ma za zadanie tłumienia agresji, ale w miejsce form nieakceptowanych społecznie wytworzyć nawyki prospołeczne. Przyzwalanie i zachęcanie do zachowań agresywnych w znacznym stopniu je potęgują. Dziecko,systematycznie karane nie demonstruje otwartych form agresji. Jednak strach przed karą potęguje jeszcze bardziej zachowania agresywne. Szuka wtedy innych form. Mogą to być zerwane więzi koleżeńskie aprobowane przez rodziców, obniżenie ocen. Jedną z form jest agresja symboliczna objawiająca się w symbolicznych zabawach lub fantazjach dziecka.

U dzieci silnie sfrustrowanych i surowo karanych o wiele intensywniej pojawia się przeniesienie agresji. Karanie agresji staje się nowym źródłem agresji. Ujawnia się to w kontaktach z rówieśnikami.

Z badań wynika,że agresja jest najchętniej naśladowaną formą zachowań. Większość dzieci agresywnych pochodzi z rodzin, w których rodzice są osobami agresywnymi. Ponieważ dziecko w domu musi być posłuszne przenosi swoją agresję do szkoły, na rówieśników i w ten sposób realizuje zachowanie agresywnego modelu rodziców.

Zimna, a przy tym pobłażliwa postawa rodziców wspomaga powstawanie agresji. Niechęć rodziców rodzi niechęć dziecka. Doprowadza to często do aspołecznych grup rówieśniczych. Bywa i tak, że rodzice nie tolerują agresji w domu, natomiast dają przyzwolenie na agresję w stosunku do rówieśników. Jednak lęk przed poczuciem winy sprawia, że agresja nie ujawnia się. U dziecka pojawiają się symptomy lękliwości. Dzieci są mniej twórcze, bojaźliwe, niezdarne i konformistyczne. Bywa, że dziecko zwraca agresję przeciwko sobie. Powstają wtedy wewnętrzne zaburzenia, konflikty neurotyczne, lęki, niedocenianie samego siebie. Ujawniają się postawy ustępliwe, obawy przed trudnościami, brak zaufania do ludzi dorosłych. Ukoronowaniem takich postaw są próby samobójcze i skłonności do wypadków.

W procesie wychowania starajmy się najpierw usunąć źródło napięć emocjonalnych, a dopiero potem przystąpić do działań naprawczych. Zachowania agresywne stanowią reakcję na frustrację. Zaspokojenie potrzeb dziecka, ignorowanie zachowań agresywnych nagradzanie zachowań pożądanych stanowi najskuteczniejszą drogę w wychowaniu dzieci agresywnych.

*Elżbieta Lebieżyńska - nauczycielka kształcenia zintegrowanego w Szkole Podstawowej nr 28 w Białymstoku