Mechanizmy obronne - czym są, skąd się biorą?

Mechanizmy obronne* są siłami działającymi w osobowości i pobudzającymi do specyficznych zachowań. Ich zadaniem jest obrona przed wstydem, lękiem, poczuciem winy, obniżeniem dobrego mniemania o sobie we własnych oczach oraz w oczach innych.

Mechanizmy obronne pojawiają się w sytuacji, gdy u osoby istnieją jednocześnie dwie sprzeczne z sobą tendencje do reagowania. Zmniejszają one siłę nacisku tych tendencji i je otamowują. Takie tendencje mogą być związane np. z kulturą, z dezaprobatą bliskich lub też niezgodne z obrazem samego siebie. Mechanizmy obronne pracują, aby pogodzić z sobą sprzeczne impulsy.

Istnieje kilka klasyfikacji mechanizmów obronnych. Jedna z nich uwzględnia zadania rozwojowe mechanizmów obronnych. Pierwsza grupa wśród nich to te, których zadaniem jest tamowanie. Znajdują się w niej takie mechanizmy, jak: wypieranie i tłumienie.

Kolejną grupą są mechanizmy, których zadaniem jest przemieszczenie. Należą do niej: sublimacja, przeniesienie i kompensacja. Trzecią grupą są mechanizmy powodujące zniekształcenie rzeczywistości, czyli racjonalizacja i zaprzeczenie.

Ostatnia grupa to mechanizmy, których zadaniem jest przyjmowanie za swoje cudzych zachowań. Do tej grupy należą: identyfikacja, inkorporacja, introjekcja i konformizm.

Inny podział mechanizmów obronnych bierze pod uwagę stopień ich dojrzałości. Taki podział przytacza Gabbard. Stwierdza on, że zadaniem mechanizmów obronnych jest chronienie narcystycznej wrażliwości i poczucia własnej wartości w obliczu wstydu. Na najniższym poziomie dojrzałości znajdują się mechanizmy obronne prymitywne. Należą do nich: rozszczepienie, identyfikacja projekcyjna, projekcja, zaprzeczenie, dysocjacja, idealizacja, dewaluacja oraz acting out.

Mechanizmy prymitywne powstają najwcześniej w rozwoju człowieka. Kolejna grupa to mechanizmy powstające później, wyższe. Wśród nich można wymienić: introjekcję, przemieszczenie, identyfikację, intelektualizację, racjonalizację, reakcję upozorowaną, wyparcie i odczynianie. Na najwyższym poziomie znajdują się mechanizmy dojrzałe, takie jak: humor, asceza, altruizm, tłumienie i sublimacja.

McWilliams dzieli mechanizmy obronne na dwie grupy. Pierwszą z nich są mechanizmy obronne pierwotne, czyli prymitywne. Drugą zaś tworzą mechanizmy obronne wtórne, czyli wyższego rzędu.

Na pierwszym miejscu wśród mechanizmów prymitywnych autorka wymienia prymitywne wycofanie. Chodzi tutaj o wycofanie z sytuacji społecznych i interpersonalnych. Stres związany z tymi kontaktami jest zastępowany stymulowaniem swojego wewnętrznego świata fantazji. Przykładem na stosowanie takiego mechanizmu obronnego jest zażywanie substancji chemicznych w celu zmiany stanu świadomości.

Kolejny wymieniany mechanizm obronny prymitywny to zaprzeczenie. Pozwala ono na radzenie sobie z nieprzyjemnymi doświadczeniami. Człowiek, który posługuje się zaprzeczeniem, nie przyjmuje do wiadomości istnienia tych doświadczeń.

Następnym w tej grupie mechanizmów obronnych jest omnipotentna kontrola - związana z potrzebą, a czasami przymusem sprawowania nad wszystkimi kontroli oraz posiadania władzy.

Kolejnymi mechanizmami w wymienionej grupie są prymitywna idealizacja i dewaluacja. Mechanizmy te idą z sobą w parze. Zwykle po okresie idealizowania kogoś pojawia się jego dewaluowanie.

Do prymitywnych mechanizmów obronnych zalicza się również projekcję, introjekcję oraz identyfikację projekcyjną. Projekcja jest procesem, w ramach którego to, co pochodzi z wnętrza osoby, jest pojmowane jako pochodzące z zewnątrz. Introjekcja jest procesem odwrotnym. To, co pochodzi z zewnątrz osoby, jest postrzegane jako pochodzące z wewnątrz. Introjekcja jest rodzajem prymitywnej identyfikacji z ważnymi innymi.

Połączenie projekcji oraz introjekcji w jednym mechanizmie tworzy identyfikację projekcyjną. Ogden, pisząc o identyfikacji projekcyjnej, stwierdził, że odnosi się ona do grupy fantazji towarzyszących związkowi z obiektem. Fantazje te mają na celu uwolnienie self od jego niepożądanych aspektów.

Osoba posługująca się tym mechanizmem deponuje niechciane części self w drugiej osobie i odzyskuje je w zmodyfikowanej wersji. Mechanizm ten ma zatem trzy sekwencje. Pierwsza z nich to fantazja projektowania części siebie na inną osobę i niejako władania tą osobą od środka. Kolejna sekwencja to odczuwanie przez odbiorcę projekcji ciśnienia, by myśleć, czuć i zachowywać się w sposób zgodny z projekcją. Trzecią sekwencją są projektowane uczucia po przerobieniu i konkretne zachowanie osoby odbierającej mechanizm. Feldman za Rosefeldem stwierdza, iż identyfikacja projekcyjna może mieć dwie funkcje. Pierwszą z nich jest ucieczka od części swojego self, zaś drugą jest pewnego rodzaju komunikacja. Mechanizm ten służy bowiem przekazaniu pewnego zrozumienia siebie przez osobę.

Do mechanizmów obronnych prymitywnych można też zaliczyć rozszczepienie. Jego celem jest poradzenie sobie ze zintensyfikowanymi lękami poprzez rozdzielenie obiektów kojarzonych z dobrymi doświadczeniami od tych kojarzonych ze złymi. Dzięki temu następuje zachowanie dobrych obiektów oraz odseparowanie tego, co bolesne i projekcja tego na zewnątrz.

Dysocjacja jest kolejnym z opisywanych mechanizmów obronnych. Jest reakcją na traumatyczne doświadczenie. Pozwala na wyjście poza własne ciało w sytuacjach traumatycznych. Czasami, gdy jest często stosowana, może prowadzić do wykształcenia się tzw. osobowości wielorakiej.

Drugą grupę opisywaną przez McWilliams stanowią mechanizmy obronne wyższego rzędu. Jednym z nich jest wyparcie -mechanizm w tej grupie najbardziej podstawowy. Istotą wyparcia jest celowe zapominanie i ignorowanie.

Kolejna w tej grupie jest regresja. Osoba posługująca się nią cofa się do zachowań typowych dla poprzedniej fazy rozwojowej. Do takich zachowań należą np. somatyzacja oraz reagowanie na stresy chorobą.

Następna wśród wyższych mechanizmów obronnych jest izolacja. Pozwala na izolowanie uczuć od myśli, czyli oddzielenie aspektu afektywnego od poznawczego.

Inny w tej grupie mechanizm to intelektualizacja. Związana jest z izolacją afektu od intelektu. Osoba, która używa izolacji, twierdzi, że nie ma żadnych uczuć, zaś osoba używająca intelektualizacji mówi o uczuciach w beznamiętny sposób.

W grupie mechanizmów obronnych wyższego rzędu znajduje się również racjonalizacja. Pozwala ona uczynić przyjemną rzecz, która wydaje się odpychająca. Pozwala też uczynić nieprzyjemnym coś, co wydaje się pociągające, a czego nie można zrealizować z różnych powodów.

Z racjonalizacją powiązana jest moralizacja. Racjonalizacja jest udowodnieniem sobie przez osobę, że czyny są rozumne, zaś moralizacja to udowodnienie sobie, że czyny są powinnością.

Wśród mechanizmów obronnych wyższego rzędu znajduje się mechanizm mający wiele wspólnego z dysocjacją. Jest to segmentacja. Pozwala on na współistnienie w świadomości konfliktowych elementów, np. dwóch sprzecznych z sobą zachowań lub idei.

Spadkobiercą omnipotentnej kontroli jest mechanizm anulowania. Ma on za zadanie unieważnienie afektu, wymazanie go w magiczny sposób.

Kolejnym wyższym mechanizmem obronnym jest zwracanie przeciwko ja. Ma on za zadanie "przekserowanie" negatywnych odczuć lub postaw z obiektu zewnętrznego na własne ja.

Następnym w grupie mechanizmów obronnych wyższych jest przemieszczenie. Oznacza swoiste "przekserowanie" popędu, emocji, myśli lub zachowania z pierwotnego lub naturalnego obiektu na inny. Takie zachowanie spowodowane jest wzbudzaniem lęku przez pierwotny obiekt.

Kolejnym wyższym mechanizmem obronnym jest reakcja upozorowana. Związana jest ona z zamienianiem czegoś, np. konkretnego uczucia na jego przeciwieństwo po to, by zmniejszyć związany z nim lęk. Może to być np. okazywanie przesadnej miłości i sympatii wobec osoby, do której czuje się podświadomą niechęć.

Kolejny sposób radzenia sobie z zagrażającymi uczuciami to odwrócenie. W mechanizmie tym pozycja osoby zmienia się z podmiotu w przedmiot i na odwrót. Przykładem może być sytuacja, gdy ktoś szczególnie potrzebujący opieki i zainteresowania wybiera sobie zawód, który od niego wymaga opiekowania się innymi.

*Stanisław Siek. Siek, Struktura osobowości

N. McWilliams, Diagnoza psychoanalityczna

Więcej w książce: Zastosowanie psychoterapii psychodynamicznej w opiece, wychowaniu i resocjalizacji - Anna Seredyńska