Czego katolicy mogą nauczyć się z filmu "Milczenie" Scorsese?

Dziś, 6 lutego, przypada liturgiczne wspomnienie męczennikόw japońskich. Paweł Miki SJ i towarzysze (6 misjonarzy franciszkańskich, 3 japońskich jezuitόw oraz 17 świeckich konwertytόw, w tym trzech chłopcόw) zostali ukrzyżowani i spaleni w 1597 roku na wzgόrzu w Nagasaki. Po latach niezwykłego sukcesu misyjnego, a może właśnie nie bez związku z nim - szacuje się, że do 1581 r. w Japonii było już około 200 kościołów i 150 tys. wiernych - dyktator Hideyoshi w 1587 roku wydał pierwszy edykt przeciw misjonarzom, nakazując im opuścić Japonię. Kilka lat później doszło do wspomnianego męczeństwa. Prześladowania przypieczętował początek szogunatu Tokugawów obawiających się przeszkόd w konsolidacji władzy, a przede wszystkim kolonizacji (widząc przykład Filipin opanowanych przez Hiszpanię). Zagrożenia upatrywano także w katolickiej podwójnej lojalności wobec wiary i suzerena, kłόcącej się z zasadami etyki samurajskiej. Co więcej, gdy za rządów Ieyasu, pierwszego władcy z dynastii Tokugawόw, przybyli do Japonii protestanci i okazało się, że katolicyzm nie jest jedyną europejską religią, zaobserwowane przez Japończykόw rywalizacja i wrogość między chrześcijanami przyczyniły się do zmniejszenia zaufania do nich.

W 1622 r. podczas jednej z publicznych kaźni umęczono nie tylko kilkudziesięcioro miejscowych konwertytów, lecz także dziewięciu europejskich misjonarzy. Do 1630 r. śmierć poniosło ok. 3-4 tys. japońskich konwertytów, a prawie wszyscy misjonarze wyjechali. Jednak mimo represji misjonarze wciąż nielegalnie przedostawali się do Japonii i działali w podziemiu wraz z tymi wiernymi, którzy nie wyrzekli się swojej wiary. Powoli następowała izolacja kraju. W 1635 i 1639 wydano kolejne drakońskie edykty. Japończykom nie wolno było opuszczać wysp. Nawet Japończyk wracający do Japonii miał być od razu stracony. Za wydanie księdza oferowano bardzo sowitą nagrodę w srebrze. 

Ostatecznym pretekstem do zamknięcia kraju przed europejskimi wpływami okazało się powstanie w Shimabarze na przełomie 1637 i 1638 r. Na niewielkim półwyspie w pobliżu Nagasaki zebrała się grupa lokalnych chłopów, w większości chrześcijan, oraz roninόw, "niezależnych" samurajów. Po kilku miesiącach oporu w opuszczonym zamku Hara buntownicy , ktόrych liczbę szacuje się na 20-37 tys., ulegli pod naporem wielkiej przewagi wojsk pacyfikacyjnych. Po zdobyciu twierdzy prawie wszystkich rebeliantόw ścięto. Panuje przekonanie, że powodem buntu były przede wszystkim wysokie podatki, jednak władze wykorzystały fakt, że rebelianci posługiwali się katolickimi symbolami. Wydarzenie to stanowiło dla szogunatu dowód na to, że chrześcijanom nie można ufać, a fakt, że Portugalczycy zaopatrywali buntownikόw w broń, stał się koronnym argumentem przeciw Europejczykom. 

Rok 1640 wyznacza ważną cezurę w historii Japonii, przynosząc kres "chrześcijańskiemu stuleciu". Japonia odcięła się od świata, a tamtejsi chrześcijanie zostali zmuszeni do zejścia do podziemia. Dla pełnego obrazu dodam, że okres całkowitej izolacji Japonii trwał ok. 220 lat. Gdy jej przywόdcy - pod wpływem historycznej misji komodora amerykańskiej marynarki wojennej Matthew Perry’ego, ktόry przeforsował otwarcie Japonii na handel ze Stanami Zjednoczonymi - zdali sobie sprawę z cywilizacyjnego opόźnienia, pod rządami cesarza Meiji, w epoce tzw. restauracji rozpoczętej w 1868 r., Japonia podjęła głębokie, wręcz rewolucyjne reformy. Ale wychodzenie "ukrytych chrześcijan" (kakure kirishitan) z podziemia następowało powoli. Dopiero w 1889 r. nowa konstytucja zagwarantowała wolność religijną. 

Właśnie na lata 40. XVII w. przypada akcja Milczenia, filmu, ktόry za kilka dni ma trafić na ekrany polskich kin. Wyreżyserował go Martin Scorsese, na podstawie głośnej książki japońskiego katolickiego pisarza Shusaku Endo pod tym samym tytułem. Nie jest to zresztą pierwsza ekranizacja tego dzieła. Wcześniejsza powstała w 1971 r., jeszcze za życia Endo (1923-1996), niedługo po opublikowaniu nagradzanej powieści w 1966 r.Temat fascynował Scorsese od bardzo dawna. Po latach, wreszcie doczekał się realizacji projektu.

Dwaj młodzi portugalscy jezuici na wieść o tym, że w Japonii zaginął szef misji Christovão Ferreira (postać historyczna, 1580-1652), ich ojciec duchowy, postanawiają przekraść się tam z Makau. Nie wierzą, że Ferreira, ktόrego darzą najwyższym szacunkiem, dokonał apostazji, czyli zaparł się wiary. Trafiają do ubogiej wioski, w ktόrej - w warunkach pełnej konspiracji - powitani są entuzjastycznie przez spragnionych sakramentόw japońskich chrześcijan. 

Nie chcąc zdradzać przebiegu akcji, powiem tylko, że w powieści i w filmie pojawia się ważny dylemat. Misjonarze patrzą na katusze wieśniakόw i słyszą zwodnicze propozycje przedstawicieli władzy, stawiających sobie za cel całkowite wytępienie chrześcijaństwa. Mόwi się im, że to przez nich cierpią owi ludzie. Mogą ich uratować, depcząc wizerunek Chrystusa czy Maryi (fumi-e), co oznacza odstąpienie od wiary. 

Przed takim wyborem staje jeden z wspomnianych bohaterόw - Sebastião Rodrigues (jego historycznym prototypem był włoski jezuita misjonarz Giuseppe Chiara). Jaką decyzję podejmie i co zrobi ze swoim życiem? Japońska przemyślność w kwestii tortur nie ustępuje przysłowiowym chińskim i cała ich gama pokazana jest w filmie. Widzimy i czujemy, jak straszliwej prόbie poddani są ci fizycznie i psychicznie maltretowani ludzie. Czy - siedząc w wygodnych fotelach - mamy prawo ich osądzać? Na pewno możemy - i powinniśmy - Bogu nieustannie dziękować, że takie sytuacje nie są naszym udziałem. A lata temu zdarzały się też na polskiej ziemi. Już sama wdzięczność za to, że mamy jakże łatwy dostęp do praktyk wiary, byłaby dobrym owocem tego filmu.

Film, a wcześniej książka Endo, wzbudza kontrowersje. Można się zgodzić, że Milczenie, ktόrego tematem NIE jest męczeństwo 26 katolikόw w Nagasaki, choć przedstawia piękno wiary i męczeństwo anonimowych "katakumbowych" Japończykόw z przybrzeżnych wiosek, w centrum uwagi stawia też problem ludzkiej słabości. Nie jest to więc okazja do tryumfalizmu ani przywołanie kojącego obrazu ekscytujących cudowności przezwyciężających zło jak za skinieniem czarodziejskiej rόżdżki. Milczenie boli, bo stawia nas w obliczu zagadnienia znanego jako "milczenie Boga wobec ludzkiego cierpienia".

Katolicyzm Endo, pisarza porόwnywanego do Grahama Greene’a z jego napięciem między grzechem i łaską, nie był nigdy "cukierkowy". Całe życie pisarz, sięgając do swojego osobistego doświadczenia, zmagał się z pytaniem, czy chrześcijaństwo da się pogodzić z japońskością. Rozważania takie przeniknęły do filmu. Uderzającym symbolem jest wszechobecne błoto, rozmiękła ziemia, ktόra nie sprzyja wschodzeniu ziarna. Dziś specjaliści uznają Japonię za kraj szczegόlnie oporny dla dzieł misyjnych. Hermetyczność duchową japońskiego społeczeństwa można - na podstawie statystyk - porόwnać do sytuacji odrzucenia chrześcijaństwa w świecie islamskim. Ale przecież nie zawsze tak było. Ziarno słowa Bożego, wysiewane przez pierwszych misjonarzy, rosło pięknie. Wytłukł je jednak okrutny ksenofobiczny system. Szacuje się, że może nawet 200 tys. Japończykόw przez dziesiątki lat oddało życie za wiarę w Chrystusa.

Zarόwno pod adresem powieści, jak i filmu wytaczano zarzut, że nie daje rozwiązania, wzniosłej perspektywy, klarownego jednoznacznego "katechizmowego" rozstrzygnięcia. A takie bardzo lubimy. Chyba w Polsce mamy teraz do owych gotowych rozwiązań szczegόlne upodobanie. Każda wątpliwość wydaje się wprowadzać nienawistny relatywizm. Milczenie jest więc propozycją dla ludzi z ugruntowaną, dojrzałą wiarą.

Ale trzeba pamiętać, że sztuka rządzi się innymi prawami niż teologia. Herezje to dziedzina teologii, nie sztuki. Sztuka ma inne powołanie. Sztuka angażuje emocje, ma skłaniać do myślenia. Co nie znaczy, że wszystko jej wolno. Z naszej chrześcijańskiej perspektywy zła sztuka to ta, ktόra prόbuje niszczyć wiarę w miłosierdzie Boże, zabija Nadzieję. A wydaje mi się, że choć formalnie nieco spόźnione Milczenie do Roku Miłosierdzia by pasowało.

W mojej amerykańskiej parafii na codziennej mszy modli się z wielką rewerencją Japonka z Japonii, ktόrej mąż jest wysokim urzędnikiem w ambasadzie ich kraju. W niedziele do kościoła przychodzą oboje. Niech to będzie podsumowaniem tej refleksji w dniu wspomnienia męczennikόw japońskich. Są kraje, jak Japonia, gdzie kanonizowani święci to wyłącznie męczennicy.