Chronione prawem

…ludzkość powinna dać dziecku to, co ma najlepszego… Deklaracja Praw Dziecka

Minęło kilkadziesiąt lat od momentu uchwalenia przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Konwencji o Prawach Dziecka. Jest to najważniejszy dokument w zakresie uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka na świecie, dlatego nazywany jest czasem światową konstytucją praw dziecka. W polskim porządku prawnym, również od niemal 20 lat, zakłada się realizację postanowień Konwencji i respektowanie praw dziecka w niej zawartych.

Jak wskazano w Deklaracji Praw Dziecka (z listopada 1959 r.): Dziecko, z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Tę opiekę ma zapewnić nie tylko rodzina, jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, ale również system państwowy, otaczający rodzinę niezbędną ochroną oraz wsparciem. Będą to zatem instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze. Mają one jeden wspólny cel: zapewnienie dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne dla jego dobra, biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych. Do realizacji tego celu będą one podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne. W Polsce taką ochronę zapewnia Rzecznik Praw Dziecka, który stoi na straży praw dziecka, a w szczególności prawa do życia i ochrony zdrowia, prawa do wychowania w rodzinie, do godziwych warunków socjalnych oraz prawa do nauki.

Chronić przed przemocą

Efektem zakreślonego przez Konwencję katalogu wolności dziecka jest fakt, iż stanowią one dla dorosłego obywatela ograniczenie ingerowania w niektóre obszary życia dziecka. Dziecko jest istotą ludzką i wymaga poszanowania dla jego tożsamości, godności i prywatności na takich samych zasadach, jak osoba dorosła. Zaobserwowane w ostatnim czasie przez Rzecznika Praw Dziecka takie zjawiska, jak przemoc w rodzinie, niedostateczna opieka medyczna, trudna sytuacja materialna rodzin wielodzietnych czy brak prawnej ochrony przed pornografią stanowią tylko niektóre przypadki łamania praw dziecka w Polsce. Jak wynika z raportów Rzecznika Praw Obywatelskich, zjawisko przemocy wykazuje stale tendencje wzrostowe. Dlatego państwa są zobligowane do podejmowania możliwych kroków w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami krzywdy fizycznej bądź psychicznej, zaniedbań bądź złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania dzieci w celach seksualnych. Jednym z takich działań jest wprowadzona w 1998 roku procedura “Niebieskich Kart”, które mają ułatwiać rozpoznawanie przypadków przemocy domowej i jej dokumentowania oraz organizowania w środowiskach lokalnych pomocy rodzinom doznającym przemocy.

Tego rodzaju środki ochronne powinny obejmować tam, gdzie jest to potrzebne, skuteczne przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych do realizacji pomocy dziecku oraz osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem. Środkiem ochronnym są również działania prewencyjne zmierzające do ustalania, informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa oraz notowania przypadków niewłaściwego traktowania dzieci, a tam, gdzie jest to właściwe, powodujące ingerencję sądu.

Prawo do…

Podstawowym, a zarazem niezbywalnym prawem dziecka jest prawo do życia. Dlatego państwa starają się zapewnić, w możliwie maksymalnym zakresie, warunki życia i rozwoju dziecka, co wiąże się z szeroko określonymi zadaniami i obowiązkami urzędów publicznych (jak np. poszanowanie prawa dziecka do zachowania jego tożsamości, w tym obywatelstwa, nazwiska, zgodnych z prawem stosunków rodzinnych wykluczających bezprawne ingerencje).

Państwa będące stronami Konwencji uznają również prawo dziecka do najwyższego poziomu ochrony zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej, dlatego zmierzają do zapewnienia każdemu dziecku dostępu do tego rodzaju opieki zdrowotnej.

Możemy wyodrębnić kilka głównych zakresów posiadanych przez dzieci uprawnień, składających się na prawa socjalne (jak prawo do odpowiedniego standardu życia, do ochrony zdrowia, do zabezpieczenia socjalnego, prawo do wypoczynku i czasu wolnego czy prawo do nauki), prawa kulturalne (do korzystania z dóbr kultury) oraz prawa polityczne (jak prawo stowarzyszania się i pokojowych zgromadzeń, do znajomości swoich praw, do informacji, wolność wypowiadania poglądów i opinii, wolność myśli, sumienia, wyznania, wolność od poniżającego traktowania i karania, prawo do życzliwego traktowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym, ochrona prywatności, równe traktowanie wobec prawa szkolnego oraz prawa proceduralne).

Rola rodziców

Podkreślić należy, iż wynikający z podstawowych praw człowieka oraz zasad godności i wartości jednostki ludzkiej obowiązek respektowania praw dzieci nie uderza w wychowawczą rolę rodziców. Prawa dziecka podobnie jak prawa człowieka, przysługują każdemu dziecku i nie zależą od wykonywanych obowiązków, w związku z tym nie można ich pozbawić czy zawiesić. Dlatego jeżeli dziecko nie wykona obowiązków, można je ukarać np. pozbawiając przywilejów, ale nie praw. Wielokrotnie powodowane tym zapisem nieporozumienia prowadzą do błędnych wniosków, a przecież Konwencja zawiera również katalog obowiązków dzieci. Dzieci podlegają władzy rodzicielskiej i to przede wszystkim rodzice decydują o ich wychowaniu czy światopoglądzie. Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka ma być przedmiotem ich największej troski. Państwo w tym zakresie nie wyręcza jednak rodziców, a jedynie pomaga w wykonywaniu przez nich obowiązków oraz zapewnia rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi. Dyskusja na temat ochrony praw dziecka, koncentrująca się wokół praw jednostkowych dzieci, po przeciwnej stronie stawia podstawowe dobra wspólne państwa jako całości, którymi są niewątpliwie porządek publiczny, bezpieczeństwo i zdrowie publiczne.

Patrząc jednak z punktu widzenia funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim, najważniejszą funkcją Konwencji wydaje się zastrzeżenie, iż dziecko powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie, jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu ideałów zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych, a w szczególności w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności.