Świat Bizancjum

Trzytomowa seria Świat Bizancjum omawia dzieje państwa bizantyńskiego od jego założenia po upadek w 1453 roku. Obecny, drugi tom poświęcony jest okresowi świetności Cesarstwa Bizantyńskiego, który kończy się wraz ze zdobyciem Konstantynopola przez Łacinników.

W kolejnej epoce militarna i gospodarcza potęga Łacinników doprowadzi Bizantyńczyków do utworzenia państwa narodowego.

Drugi tom z serii trzech, którą wydawcy kolekcji "Nouvelle Clio" postanowili poświęcić Bizancjum, jest kontynuacją tomu opracowanego pod kierownictwem Cécile Morrisson i zachowuje jego charakter. Data otwierająca niniejszy tom, rok śmierci Herakliusza, łączy go z tomem pierwszym.

Jak każda cezura, jest w pewien sposób arbitralna, ponieważ schyłkowy okres Cesarstwa ma przecież korzenie we wcześniejszych czasach: w epoce Justyniana, w okresie ponownego pojawienia się wielkich pandemii i w zapaści gospodarki śródziemnomorskiej. Jest ona jednak stosunkowo łatwa do uzasadnienia. W oczach Bizantyńczyków Herakliusz był jednym z nielicznych cesarzy, którego pełna chwały pamięć przetrwała przez wieki pomimo niepowodzeń u schyłku panowania. Poza tym jako pierwszy oficjalnie posługiwał się tytułem basileus, a Cesarstwo w 641 roku osiągnęło pełnię swej tożsamości religijnej i językowej. Ustaliły się też jego ostateczne granice terytorialne, nawet jeśli potrzeba było jeszcze całego stulecia, by na górach Taurusu stawić tamę zdobyczom kalifatów. Natomiast wybór roku 1204 jako daty zamykającej tom można uzasadnić bez żadnych trudności.

Utrata stolicy spowodowała u Bizantyńczyków zapaść polityczną i mentalną oraz doprowadziła do przemiany natury ich państwa. Chronologia, według której podzielono materiał, zmusza autorów tomu drugiego do zajęcia się ponad pięcioma wiekami historii Cesarstwa. Taka dysproporcja może być uzasadniona zarówno troską o spójność, jak i nierównym dostępem do źródeł. Pomiędzy dobrze udokumentowaną późną starożytnością a okresem panowania dynastii Paleologów, epoka pośrednia jest słabo reprezentowana, nawet jeśli niedostatek ten słabnie, począwszy od XI wieku.

Aby rozwój Cesarstwa w okresie trwającym ponad pięć wieków był bardziej zrozumiały, należałoby poszerzyć opis wydarzeń w stosunku do pierwszego tomu. Czasami więc w pierwszej części wprowadzono dłuższe rozwinięcia tematów, o których nie wspominano w innych miejscach, np. sprawę utraconej pod koniec VIII wieku Afryki czy obraz stosunków między Cesarstwem a zachodnimi krzyżowcami.

Nieodzowne było także wprowadzenie kilku punktów łączących niniejszy tom z pierwszym w celu uniknięcia potrzeby systematycznego do niego wracania, co spowodowało kilka powtórzeń w bibliografii oraz rzadziej w samym tekście. Struktura niniejszego tomu jest dość zbliżona do poprzedniego. Przedstawiliśmy tutaj główne wydarzenia, analizy czy struktury podstawy cywilizacji i studia dotyczące regionów. Wprowadziliśmy także obraz bizantyńskiej arystokracji, w której łonie formowane były kadry dla władzy cesarskiej, Kościoła i armii w okresie odpowiadającym całej badanej epoce, a także opis wsi, która przyczyniała się w znaczący sposób do zaspokojenia potrzeb żywnościowych konstantynopolitańskiej megalopolii, do finansowania toczonych prawie nieustannie wojen i zapewnienia poboru do wojska. Ogólnie rzecz biorąc, więcej miejsca poświęcono historii społecznej.

Ponieważ podstawy cywilizacji bizantyńskiej zostały położone w późnej starożytności, pozostają one niezmienione. Jednak studia dotyczące regionów są bardziej ograniczone niż w poprzednim tomie w celu wskazania znacznego uszczuplenia bizantyńskiego terytorium. Terytoria zachodnie, z wyjątkiem Italii, nie były przedmiotem studiów w pierwszym tomie, gdyż przez krótki tylko czas pozostawały pod władaniem Bizancjum, a postępy ekspansji arabskiej doprowadziły do ich prawie całkowitego wchłonięcia około 700 roku. Sytuacja w Afryce jest wspomniana w pierwszym rozdziale poświęconym historycznemu opisowi wydarzeń.