Aleksander
Było to pierwotnie imię męskie, od którego już w starożytności urobiono imię żeńskie Aleksándra. Należy do bardzo starych greckich (Aléksandros) imion dwuczłonowych. Pierwsza część składowa wywodzi się od czasownika aléks- 'bronię, wspomagam', a druga od rzeczownika anér (gen. andrós) - 'mąż, mężczyzna'. Całość bywa interpretowana jako 'broniący mężów, troszczący się o mężów'.
U Greków imię znane już z Iliady Homera (jako drugie imię Parysa). M.in. nosił je król macedoński Aleksander Wielki, słynny z podboju perskiego. Na Zachodzie imię to stało się popularne w średniowieczu głównie dzięki romansowi rycerskiemu o fantastycznych przygodach Aleksandra.
W Polsce imię Aleksander spotykamy już w połowie XII w. Nosił je biskup płocki, pochodzący z Flandrii. W XV w. jest ono już dosyć popularne, może też pod wpływem tego, że nosił je brat Jagiełły, Witold, jako imię chrzestne. Zapewne na cześć Witolda nadane zostało imię Aleksander jednemu z synów Kazimierza Jagiellończyka.
W XV w. popularyzuje się w Polsce również żeńska postać tego imienia - Aleksandra; nosiła je m.in. jedna z sióstr Władysława Jagiełły, żona ks. mazowieckiego Ziemowita.
Oprócz postaci Aleksander spotykamy w średniowieczu (i później) postaci Aleksandr, Aleksender, Oleksender i wreszcie Leksander, a nawet Ksender. Zdrobnienia (czy spieszczenia) to: Olechno (głównie na Wschodzie), Olek, Oleś, rzadko Alik (pod wpływem rosyjskim). Jako zdrobnienia imienia żeńskiego trafiają się Ola, Oleńka, Olesia (rzadko Olka).
Od imienia Aleksander wywodzą się niektóre polskie nazwiska, m.in. Aleksandrowicz (dawne tzw. patronimicum), Aleksandrowski, Leksandrowski.
Odpowiedniki obcojęz.: łac. Alexander, Alexandrus, ang. Alexander, fr. Alexandre, hiszp. Alejandro, niem. Alexander, Xander, Sander ros. Aleksandr, Sasza, węg. Sándor, wł. Alessandro, Sandro, Lissandrino.
Święci o imieniu Aleksander są wprost nie do zliczenia. Pośród wzmianek, które spotykamy w starożytnych martyrologiach, np. w Martyrologium Hieronimiańskim, znajdujemy postacie bez wątpienia historyczne - jest ich kilkadziesiąt - ale natrafiamy tam także na kilkanaście takich, których wiarygodności historycznej, stosunku do innych oraz pochodzenia ustalić niepodobna. Tu przedstawimy kilku Aleksandrów, reprezentujących pierwszą grupę, a uszeregujemy ich, jak zwykle, chronologicznie; dodamy do nich postać, która doznawała szczególnej czci w prawosławiu rosyjskim.
Aleksander i Rufus byli synami Szymona z Cyreny. Mk 15, 21 wymienia ich razem jako tych, którzy czytelnikom Ewangelii są dobrze znani. Mieli towarzyszyć św. Piotrowi w czasie jego pobytu w Rzymie. Na ogół przypuszcza się też, że Rufus z Rz 16, 13 jest identyczny z bratem Aleksandra. Wedle niektórych sam Aleksander zginąć miał jako męczennik w Kartagenie 11 marca. Ado wpisał natomiast Rufusa do swego martyrologium pod dniem 21 listopada, podczas gdy Grecy czcili go w dniu 8 kwietnia lub 26 czerwca.
Aleksander I, papież, jest na liście biskupów rzymskich, którą pozostawił nam św. Ireneusz, pomiędzy pontyfikatem Ewarysta i Sykstusa. Jego własny pontyfikat przypadałby tedy na lata 107-116 lub (według innych obliczeń) 105-115. Jest to właściwie wszystko, co wiemy o tym pontyfikacie. To ubóstwo danych historycznych we wczesnym średniowieczu - co było zjawiskiem dość częstym - postarano się uzupełnić na kanwie legendy. I tak papieża uznano z czasem za męczennika. Dodano mu do towarzystwa męczeństwa innych świętych, a wreszcie pomieszano z autentycznym męczennikiem rzymskim o tym samym imieniu i umieszczono w Martyrologium Rzymskim pod dniem 3 maja, gdzie widniał do r. 1969.
Aleksander, męczennik z Lyonu, został w r. 177 ścięty za wiarę wraz z wieloma chrześcijanami starożytnego Lugdunum oraz niedalekiej Vienne nad Rodanem. Razem też z nimi wspominany jest w kalendarzach kościelnych 2 czerwca. Pamięć o męczennikach z Lyonu zachował w swej Historii kościelnej (5, 1, 49-51) Euzebiusz z Cezarei. Zamieścił w niej mianowicie list Kościołów Lyonu i Vienne do Kościołów Azji i Frygii. Aleksander był zresztą z pochodzenia Frygijczykiem, trudnił się leczeniem, toteż zwrócono uwagę (Harnack) na to, że był to pierwszy lekarz-męczennik. W czasie prześladowania odegrał rolę wybitną, umacniał bowiem towarzyszy, którzy pod wpływem tortur zaczynali chwiać się w wierze.
Aleksander, męczennik z Apamei we Frygii, z prześladowania za Marka Aureliusza. Martyrologium wymienia go 10 marca z Gajuszem, który miał pochodzić z Eumenei we Frygii Północnej. Ten sam Gajusz występuje w martyrologium 27 października z innymi męczennikami z Eumenei, których chciano pewnie objąć jednym wspomnieniem. Świadectwo o tym przekazał potomnym Apolinary z Hierapolis, którego fragmenty zachował w swojej Historii kościelnej Euzebiusz z Cezarei.
Aleksander, biskup Jerozolimy. Uczęszczał do słynnej aleksandryjskiej szkoły katechetycznej, gdzie zbliżył się do Orygenesa i Klemensa. W początkach III stulecia został biskupem bliżej nie zidentyfikowanej miejscowości w rodzinnej Kapadocji. W czasie prześladowania za Septymiusza Sewera przebywał w więzieniu. Za Karakalli został zwolniony i wówczas zapewne udał się w pielgrzymkę do Jerozolimy. Zatrzymano go tam jako pomocnika sędziwego biskupa Narcyza, którego też został następcą około 213 r. Użyczył gościny Orygenesowi, a nawet wyświęcił go na kapłana, co naraziło go na zatargi z biskupem Aleksandrii. Będąc miłośnikiem wiedzy teologicznej, założył cenną bibliotekę. Uwięziony ponownie za Decjusza, zmarł prawdopodobnie około r. 250 w więzieniu w Cezarei. W Martyrologium Rzymskim wspominany był zupełnie dowolnie 30 stycznia i 18 marca, natomiast Grecy czczą jego pamięć 12 grudnia, 21 kwietnia oraz 16 maja. Ta ostatnia data przewidziana jest również dla nowego Martyrologium Rzymskiego.
Aleksander, biskup Aleksandrii, żył na przełomie III i IV w. Od r. 313 był biskupem Aleksandrii. Początkowo walczył ze zwolennikami Melecjusza, a od r. 323 z arianami. Dla przywrócenia w Kościele egipskim pokoju zwołał synod tamtejszych biskupów, ale celu osiągnąć nie zdołał. Nie zdziałał tego także wysłany przez cesarza biskup Kordoby - Hozjusz (Ossius). Wówczas to zwołano do Nicei sobór (325), na którym Aleksander, mając u boku młodego diakona Atanazego, dzielnie bronił prawowierności. Sobór potwierdził też jego patriarszy autorytet wobec Kościołów Egiptu, Libii i Pentapolis. Zmarł wkrótce po powrocie z soboru, 18 kwietnia 328, ale Kościół grecki czci go 20 maja, w dniu upamiętniającym sławny sobór. Do Martyrologium Rzymskiego mylnie wpisano go pod dniem 26 lutego. Zachowało się kilka jego listów i fragmenty przemówień.
Aleksander, biskup Konstantynopola (- 336 lub 337). Chronologia jego życia nastręcza niemałe trudności. Natomiast pewne, że na biskupstwie Bosforu, które objął prawdopodobnie w r. 313 i które w r. 330 przemianowane zostało na konstantynopolitańskie, zasłynął wielką dobrocią i gorliwością w bronieniu prawowierności. Potomni zapamiętali go przede wszystkim jako męża, który spełnił opatrznościową rolę przy śmierci Ariusza: zniewolony przez Euzebiusza z Nikomedii i samego cesarza do tego, aby herezjarchę przyjąć do wspólnoty kościelnej, biskup Aleksander tak długo trwał na modlitwie, aż o brzasku dnia, wyznaczonego na uroczystą rekoncyliację, dowiedział się o nagłym zgonie Ariusza. Świadczą o tym m.in. święci Atanazy i Grzegorz z Nazjanzu. Martyrologia łacińskie wspominają Aleksandra 28 sierpnia. Grecy wspominają go natomiast 30 lub 31. tego miesiąca.
Świadectwo Atanazego w AP 118; Grzegorza z Nazjanzu w wyd. jego Mów wybranych, Warszawa 1967, 407. Inne w Bibl. Ss. 1 (1961), 82. - Ikonografia w LCI 5 (1973), 86.
Aleksander z Hales (w hrabstwie Gloucester) urodził się około r. 1185. Studiował w Paryżu, gdzie w r. 1215 został mistrzem nauk wyzwolonych, a następnie mistrzem teologii. Zaraz też zaczął nauczać. W kryzysie, który wstrząsał uczelnią w latach 1229-1231, odegrał rolę doniosłą. Razem z Wilhelmem z Auxerre był wówczas jako delegat uczelni w Rzymie. Bulla Grzegorza IX z r. 1231, reorganizująca paryskie Studium, była po części owocem tych starań. W tym mniej więcej czasie był już kanonikiem u Św. Pawła w Londynie, a następnie także kanonikiem w Lichtfield oraz archidiakonem w Coventry. Ale od r. 1232 nauczał znowu w Paryżu. Potem z ramienia Henryka III uczestniczył w przetargach pokojowych z królem Francji Ludwikiem IX. Na początku roku szkolnego 1236/ 1237 został franciszkaninem, a tak pozyskał dla zakonu pierwszą katedrę w Paryżu. W r. 1245 wziął udział w obradach soboru w Lyonie, gdzie traktowano go z szacunkiem jako wielkiego doktora teologii. Wkrótce potem, 21 sierpnia, zmarł w Paryżu. W spuściźnie zostawił potomnym: Exoticon, Sermones, Expositio... super Regulam, Glossae in IV libros Sententiarum, Quaestiones, Summa theologica. Był w nich twórcą metody scholastycznej i autorem poważnej próby tworzenia teologicznej syntezy. Już za życia zwano go theologorum monarcha. Potem przylgnął doń tytuł: Doctor irrefragibilis. Franciszkanie natomiast czcili go zawsze jako błogosławionego i jego wspomnienie obchodzili 21 sierpnia.
Aleksander Newski. Urodził się około r. 1220 jako syn Jarosława, ks. Nowogrodu. W r. 1236 objął w Wielkim Księstwie rządy, które z czasem rozciągnął na księstwa kijowskie (1250) i włodzimierskie (1252). Podejmując polityczną grę ojca, zrazu zręcznie oscylował między potęgą Złotej Ordy Kipczackiej a wpływami sąsiadów zachodnich, potem jednak, zapewniwszy sobie pokój ze strony Ordy, podjął na zachodzie kampanie, które zdołał uwieńczyć zdecydowanymi zwycięstwami. W r. 1240 zadał Szwedom nad Newą druzgocącą klęskę, co zapewniło mu przydomek Newskiego, natomiast w dwa lata później na zamarzniętej tafli jeziora Peipus pokonał Kawalerów Mieczowych. Tym samym zahamował dalszy rozwój misji katolickiej na Wschodzie oraz podciął trwające od dłuższego czasu zabiegi unijne, którym przedtem zdawał się sprzyjać. Jest rzeczą kontrowersyjną, czy kontaktując się z wysłannikami kurii rzymskiej sam złożył łacińskie wyznanie wiary. Zmarł 14 listopada 1263 r. W 1380 odkryto jego szczątki i wówczas to Cerkiew zaczęła czcić go jako świętego. Do dalszego rozwoju jego kultu jako bohatera narodowego i patrona dynastii przyczynił się wydatnie Piotr I Wielki, który szczątki księcia kazał umieścić (1724) w ufundowanym przez siebie klasztorze w Petersburgu. Cerkiew rosyjska obchodziła pamiątkę Aleksandra 23 listopada (pochowanie we Włodzimierzu nad Klaźmą) oraz 30 sierpnia (przeniesienie do Petersburga).
Istnieje nowoczesne opracowanie tej postaci w języku rosyjskim: N. A. Klepinin, Swiatoj i błagowiernyj wielikij kniaź Aleksandr Newskij, Paryż b. r. Legendę wydał w języku niemieckim E. Benz, Russische Heiligenlegenden, Zürich 1953. Starszą literaturę podaje A. Palmieri w DHGE 2 (1914), 261-262. O kontaktach z Rzymem pisze W. Abraham, Powstanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi, Lwów 1904, 136-143. Nowsze u Smolitscha, 321 i 338; a zwłaszcza w LM 1 (1978), 370 n. Ponadto P. M. Waszink, Life, Courage, Ice, A Semiotical Essay of the Old Russian Biography of Aleksander Nevskij, München 1990. - Ikonografia w LCI 5 (1973), 86 n.
Aleksander Sauli, biskup Alerii i Pawii. Urodził się w r. 1534 w Mediolanie. W siedemnastym roku życia wstąpił do barnabitów. W r. 1556 otrzymał święcenia kapłańskie, po czym kontynuował studia w Pawii. Tam też uzyskał doktorat i objął profesurę oraz urząd dziekana fakultetu. W r. 1567 został przełożonym domu zakonnego w Mediolanie, a następnie wybrano go na przełożonego generalnego. W tym też czasie utrzymywał kontakty ze świętymi Ignacym Loyolą i Filipem Neri. Karol Boromeusz wybrał go sobie na doradcę i spowiednika. On też w r. 1570 udzielił Aleksandrowi sakry biskupiej. Tegoż roku Aleksander objął zaniedbaną diecezję korsykańską w Alerii i od razu zabrał się gorliwie do pracy, utrudnianej nieustannie sporami, napadami na wyspę, epidemiami, rozbojem i aktami zemsty (vendetta). Pracę swą spełniał w duchu uchwał trydenckich: zwoływał synody, utworzył kapitułę, budował lub też odbudowywał kościoły, katedrę, seminarium itp. Równocześnie niósł pomoc ludności pogrążonej w nędzy. Ofiarowanego sobie biskupstwa w Tortonie i arcybiskupstwa w Genui nie przyjął, jednakże w r. 1591 przeniesiony został do Pawii. Zmarł wkrótce potem (1592), w czasie wizytacji pasterskiej w Calosso. Beatyfikowany został w r. 1741, kanonizował go natomiast Pius X w 1904. Odtąd Martyrologium Rzymskie wspomina go 11 października, który to dzień jest dniem jego śmierci. Aleksander Sauli zostawił po sobie wiele dziełek z zakresu teologii praktycznej.