Koncepcje wychowania wg. Marii Montessori

Ruch Nowego Wychowania w Europie chciał zdystansować się od "starej szkoły" XIX wieku, w której dominowały autorytet oraz intelektualizm. Pedagogika Nowego Wychowania, której efekty widoczne były w pierwszych trzydziestu latach XX wieku, skupiała się głównie na dziecku. Dążono do stworzenia szkoły, funkcjonującej zgodnie z naturą dziecka i w oparciu o jego potrzeby.

Jednym z twórców pedagogiki reformy był Belg Decroly (1871-1932). Krytykował on przede wszystkim szkołę będącą swego rodzaju "instytucją wkuwania", zbyt daleką od dziecka. Za przykład podawał wprowadzony podział na przedmioty bez uwzględniania naturalnych tendencji rozwojowych dziecka oraz jego własnych życzeń. Innymi pedagogami realizującymi założenia Nowego Wychowania byli: Peter Petersen (1884-1952), który otworzył w 1923 roku szkołę w Jenie opartą na własnej koncepcji, zwanej planem jenajskim, Maria Montessori (1871-1950), jej kontynuatorką była Helen Parkhurst (1887-1973), która współpracowała przez kilka lat z Marią Montessori, a następnie założyła w amerykańskiej miejscowości Dalton szkołę, opierającą się na koncepcji Montessori i kierowała nią do 1942 roku. Stąd szkoły funkcjonujące w oparciu o tę koncepcję, nazywa się szkołami działającymi zgodnie z założeniami planu daltońskiego.

Szkoły odnowy pedagogicznej działające zgodnie z koncepcją Marii Montessori, planu daltońskiego oraz planu jenajskiego umieszczają w centrum dziecko i jego spontaniczne tendencje rozwoju: dziecko jest istotą niepowtarzalną i ma prawo do jak najlepszego rozwoju swoich predyspozycji i zdolności. Punktem wyjścia dla zasad dydaktycznych, jakimi kierują się szkoły reformy jest indywidualizacja oraz zasada dyferencji (zróżnicowania), tzn. ukierunkowanie na dziecko jako indywiduum oraz stopniowe przekazywanie materiału dydaktycznego. Odrzuca się tworzenie roczników, tj. grupowanie uczniów według wieku, nazywając takie działanie nieodpowiednim i nieprzyjaznym naturze dziecka. Centralny wymiar zasady dyferencji umożliwia stworzenie najbardziej optymalnych szans rozwoju dla wszystkich dzieci — przeciętnie czy też bardzo uzdolnionych.

Pedagogika Marii Montessori — naturalny, inherentny plan nauczania zdolnych uczniów

Maria Montessori — twórczyni nazywanej od jej nazwiska pedagogiki Montessori — sama była bardzo uzdolniona. Uważana za cudowne dziecko matematyki, w wieku 26 lat uzyskała — jako pierwsza Włoszka w historii — tytuł lekarza medycyny. W 1905 roku utworzyła Dom Dziecięcy, otwierając w ten sposób całkowicie nową ścieżkę pomocy dzieciom upośledzonym umysłowo oraz ekstremalnie zaniedbanym. Wypracowane przez nią idee oraz metody wychowawcze okazały się na tyle skuteczne, że jej twórczyni stała się wkrótce jedną z najbardziej znanych kobiet na świecie. Chociaż stosowane przez Montessori metody odnosiły się początkowo do dzieci w wieku przedszkolnym i uczniów szkół podstawowych, to jednak z powodzeniem można było je stosować również w szkołach średnich.

Montessori wychodziła z założenia, że każde dziecko ma w sobie wrodzoną skłonność do realizacji własnych predyspozycji i zdolności. Nauczyciel powinien nieustannie obserwować dziecko i podążać tuż za nim, tak, aby zapewnić mu optymalne warunki rozwoju. Stąd też wywodzi się zasada swobody wyboru: dziecko samo decyduje, co chce robić, natomiast rolą nauczyciela, obserwującego jego rozwój, jest troska o to, aby wyznaczać mu zadania społeczne i intelektualne zgodne z poziomem jego rozwoju. Jeśli okaże się, że dane zadanie jest za trudne, zostaje ono przeniesione na później. Wolność wyboru w pedagogice Montessori nie ma nic wspólnego z leseferyzmem (brak bądź też znikoma kontrola i ukierunkowywanie), ponieważ raz rozpoczęte zadanie musi być doprowadzone do końca.

Stworzone dla dziecka otoczenie (do nauki) oparte jest raczej na motywacji oraz wsparciu niż na kontroli i dyrygowaniu ze strony nauczyciela. Jedynie w takim środowisku uczeń ma poczucie, że samodzielnie decyduje o kierunkach własnego rozwoju, a równocześnie, że jest w stanie osiągać wyznaczone cele, wzmacniając dzięki temu poczucie własnej wartości. Jasno określonym celem nauczyciela jest wychodzenie naprzeciw indywidualnym potrzebom rozwojowym i edukacyjnym uczniów, poprzez odpowiednią motywację oraz stwarzanie możliwości do samodzielnej pracy nad wybranym przez ucznia tematem w warunkach sprzyjających każdemu uczniowi. W ten sposób uczeń określa w pewnym sensie poziom oraz tempo swojego rozwoju.

Często nieprawidłowo rozumianym terminem w pedagogice Montessori jest pojęcie kosmicznego wychowania, rozumiane dzisiaj jako wychowanie społeczne, wychowanie środowiskowe, edukacja ekologiczna. Posługując się pojęciem wychowania kosmicznego, Montessori ma na myśli kształcenie świadomości i odpowiedzialności za środowisko. Dziecko już w przedszkolu uczy się, w jaki sposób należy dbać na przykład o roślinki. Poznaje i rozumie zależności: jeśli roślinka będzie odpowiednio pielęgnowana, to będzie wzrastać i pięknie wyglądać, obdarzając w ten sposób człowieka dobrem. Jeśli zaniedbamy roślinkę bądź też w ogóle nie będziemy o nią dbać, to będzie brzydka, zwiędnie lub uschnie — i człowiek nie będzie mógł cieszyć się już jej pięknem.

Szkoła podstawowa oparta na koncepcji Montessori nie przewiduje standardowego podziału na roczniki, zastępując go grupowaniem pionowym, stąd też do jednej klasy uczęszczają najczęściej uczniowie z trzech różnych roczników. Szkoła podstawowa trwa w Holandii osiem lat, dlatego rozróżnia się tu podział na poziomy: niższy, średni oraz wysoki. W "klasach" o zróżnicowanej strukturze wiekowej uczeń może pracować samodzielnie albo zajmować się wybranym projektem wspólnie z innymi kolegami w grupie. Wspólne uczenie się na zasadzie "lepszy pomaga słabszemu" może być równie skuteczne, jak tworzenie grup zgodnie z umiejętnościami uczniów, pozwalając przy tym uniknąć wrażenia tworzenia "specjalnej oferty" dla dzieci zdolnych.

Koncepcje Marii Montessori stosowane są coraz częściej w szkołach ponadpodstawowych. Stworzenie odpowiednich warunków oznacza tu umożliwienie uczniom dostępu do wszystkich potrzebnych pomieszczeń i gabinetów, np.: biblioteki, sali muzycznej, auli z równoczesnym poszerzaniem perspektywy środowiskowej poprzez wizyty w muzeach, rozmaitych instytucjach i ośrodkach, zwiedzanie zabytków, wyprawy do ogrodu botanicznego itp.

Poniżej wymienione zostały zasady pedagogiki Montessori, przydatne również w wychowaniu młodzieży w przedziale wiekowym 12-18 lat:

• samodzielna i niekontrolowana praca;
• możliwość zmiany systemu pracy: indywidualnie bądź wspólnie z innymi;
• indywidualne pomysły i zainteresowania są mile widziane i oczekiwane, nie są "nie na miejscu";
• respektowanie i akceptacja indywidualnego tempa nauki;
• akcentowanie odpowiedzialnej postawy wobec otoczenia (społeczeństwa, natury i kultury): wychowanie kosmiczne.

Krótko i zwięźle można zestawić koncepcje pedagogiczne Marii Montessori w następujący sposób:

• Zajęcia ukierunkowane na indywidualne potrzeby poszczególnych uczniów; każde dziecko otrzymuje lekcję "na swoją miarę".
• Respektowanie i akceptacja różnic w predyspozycjach oraz tempie przyswajania wiadomości.
• Nauczyciel pełni w klasie rolę osoby asystującej, całkowicie oddanej kształtowaniu indywidualnie przebiegającego rozwoju każdego dziecka.
• Wychowanie w oparciu o zasady pedagogiki Montessori w szkole ponadpodstawowej jest kontynuacją szkoły podstawowej i bazuje na tych samych zasadach wychowawczo-dydaktycznych.
• Swoboda w działaniu, odkrywaniu oraz doświadczaniu prowadzi do rozwoju samodzielności oraz umiejętności przejmowania odpowiedzialności: Naucz mnie samemu to robić!

Omówione w skrócie zasady pedagogiki Montessori są przykładem działań pedagogicznych w ramach Nowego Wychowania. W wielu szkołach prowadzi się edukację dzieci, skoncentrowaną na ich potrzebach, bez powoływania się przy realizacji danej koncepcji wychowawczej czy dydaktycznej na określone nazwisko czy model. Dotychczas w temacie wspierania uzdolnień byliśmy konfrontowani z różnorodnymi, głównie amerykańskimi działaniami wspomagającymi uzdolnienia. Najwyższy czas na przeanalizowanie i usystematyzowanie naszych własnych, europejskich koncepcji wypracowanych w tej dziedzinie. Z pewnością bylibyśmy wówczas bogatsi o wiele ciekawych i pozytywnych refleksji (Mónks 1995a).

Wspieranie dzieci uzdolnionych wg koncepcji planu jenajskiego

Pierwsza szkoła działająca według założeń planu jenajskiego została utworzona w 1923 roku przez Petera Petersena (18841952) jako szkoła eksperymentalna (ćwiczeniowa) na Uniwersytecie w Jenie. Jako "oazę pedagogiki kapitalistycznej" zamknięto ją 11 sierpnia 1950 roku, ignorując protesty rodziców. Poniżej przedstawiamy założenia dydaktyczno-wychowawcze tej koncepcji:

1. Szkoła nie powinna stanowić jedynie instytucji rozwoju intelektualnego, odizolowanej od normalnej codzienności, lecz służyć jako pomost do społeczeństwa. Podstawowym warunkiem rozwoju szkoły jest współpraca z rodzicami, inaczej ujmując — wzajemne przenikanie się środowiska szkoły i rodziny. "Ostatecznie to rodzina ma stuprocentowy interes w wychowaniu dzieci, a nie państwo" (Dietrich 1995).
2. Wspólnoty zamiast klas rocznikowych: we wspólnocie kształcą się dzieci z trzech roczników. Dzięki heterogennej strukturze wiekowej wspierany jest naturalny proces wzajemnego uczenia się. Tego rodzaju podział przypomina ponadto strukturę w rodzinie.
3. Plan pracy tygodniowej w miejsce wybiórczego, "postrzępionego planu lekcji". Stosowanie standardowego planu zajęć, w ramach którego "jeden przedmiot zastępuje w mniej lub bardziej dowolny sposób inny" (Dietrich 1995) jest z uwagi na heterogenną strukturę wiekową wspólnot grup stałych niemożliwy do realizacji. Głównymi elementami planu tygodniowego są praca grupowa oraz zajęcia tematyczne.
4. Grupy przedmiotowe (kursy): w ramach zajęć z określonych przedmiotów oraz godzin uczniowie wspólnot tworzą grupy, odpowiadające ich zdolnościom oraz poziomowi umiejętności. Tę formę organizacji kształcenia można nazwać również grupowaniem według umiejętności (ability grouping). Warto dodać, że grupy przedmiotowe ogólnie realizują założenia, o których kilkadziesiąt lat później mówi Renzulli w swojej koncepcji zwanej "koncepcją obrotowych drzwi". - Grupy przedmiotowe, organizowane przede wszystkim w nauczaniu przedmiotów głównych.
5. Grupy "stolikowe": uczniowie grupują się wokół stołów w klasie. Struktura małych grup umożliwia tu i wspiera wspólne uczenie się na zasadzie "lepszy pomaga słabszemu" oraz pracę grupową.
6. Naturalne sytuacje edukacyjne: rozróżniamy cztery podstawowe sposoby komunikacji międzyludzkiej i zdobywania wiedzy: poprzez rozmowę, zabawę, pracę oraz świętowanie. Plan pracy tygodniowej tworzony jest z uwzględnieniem każdej z tych form.
7. Edukacja społeczna: wspólne świętowanie wspólnoty, na przykład wspólne rozpoczynanie i kończenie tygodnia, świętowanie urodzin oraz szczególnych wydarzeń w życiu uczniów (np. pojawienie się nowego dziecka w rodzinie). w istotny sposób wspiera społeczny wymiar uczenia się.

W kontekście szczególnego wspierania zdolnych uczniów cytowany wcześniej Dietrich wypowiada się o planie jenajskim w sposób następujący: "System grupowy (»wspólnoty«) jest jedną z możliwości odpowiedniego wspomagania uczniów zdolnych. Inną alternatywę stanowi system kursów, np. zgodnie z reprezentowanym przez uczniów poziomem; takie rozwiązanie służy pielęgnowaniu uzdolnień o zróżnicowanym poziomie i kierunkach oraz zapewnia osiągnięcie przez uczniów przynajmniej minimalnego poziomu w dziedzinach niezbędnych do funkcjonowania" (Dietrich 1995, 151).

Podsumowując, warto podkreślić, że plan jenajski pokazał, że zróżnicowanie nauczania oraz różnorodna, uwzględniająca jednostkowe potrzeby i zainteresowania ucznia oferta edukacyjna — zasadnicze elementy wspomagania uczniów uzdolnionych — są możliwe do realizacji w przeciętnej szkole.

Tworzenie grup według zdolności oraz tempa nauki. Umożliwienie zarówno nauki samodzielnej (indywidualnej), jak i w grupie. Wspólne uczenie się na zasadzie lepszy pomaga słabszemu jest stałą częścią składową nauczania; uczniowie o tym samym poziomie intelektualnym uczą się od siebie. Umożliwienie jednostce harmonijnego postępu w nauce, tzn. indywidualne zdolności w przyswajaniu sobie wiedzy oraz indywidualne tempo nauki determinują ścieżkę edukacyjną uczniów; nie istnieje coś takiego, jak powtarzanie klasy. Rozwój osobowościowy i edukacja społeczna są równie ważne, jak rozwój intelektualny.

Podobnie jak szkoły montessoriańskie, szkoły podstawowe i średnie działające zgodnie z założeniami planu jenajskiego, w sposób szczególny są predestynowane do odpowiedniego i naturalnego wspomagania dzieci uzdolnionych. Ostatecznie zasadniczym celem jest skuteczna odpowiedź na potrzeby rozwojowe i edukacyjne wszystkich dzieci i młodzieży.

Więcej w książce: Jak rozpoznać uzdolnione dziecko. Poradnik dla rodziców - Franz J. Mönks, Irene H. Ypenburg